As recensións, as críticas, os comentarios, non se fixeron esperar, e case todos os xornais parisienses publicaban a recensión da obra o venres 11 de decembro dese 1896, ou ao día seguinte. Semellaba que ningún dos comentaristas teatrais da capital francesa, estivera a favor ou en contra de Ubu, podía deixar de dicir a «súa». Máis tarde apareceron recensións, criticas ou comentarios en revistas semanais, mensuais ou en anuarios de teatro ou de espectáculos. Velaí o que dixeron os diferentes críticos dos xornais parisienses teatrais franceses da velada na que se estreou de Ubu e da obra de Alfred Jarry.
GRANS DE BO SISO
_____
UBU ROI
No Théâtre de l’Oeuvre
Por unha vez, por azar, puxen o meu pé no Théâtre de l’Oeuvre –o que quizais me traerá sorte–, asistín a un espectáculo que non é nada banal, mais carente verdadeiramente de antisepsia, porque a desinfección se impón.
Eu escoitara dicir que Ubu Roi era unha farsa extraordinaria, un divertimento de diletante de vangarda, especie de obra mestra de fantasía truculenta –que sei eu aínda? Prometíasenos bizarra cacharela e cómica en acidez!
Ai!, simplemente asistín á exhibición dunha argallada infantil, cuxa fantasía consistiu sobre todo no emprego reiterado da famosa palabra de Cambronne (10). Ora, esta palabra orixinal e heroica, cando o heroe de Waterloo a lanzou en resposta aos Ingleses, semellou simplemente groseira cando en realidade foi o punto culminante dun diálogo.
No que respecta ao divertimento, foi mediocre e non me comunicou o lume sagrado, a despeito da «candea verde», que percorreu toda a velada en estalactitas sinistras.
Este espectáculo de «Marionetas lamentábeis» que ten a pretensión de ser reflexo de Shakespeare, e como unha parodia de Macbeth, que resgarda as súas grosarías detrás de formas de vella linguaxe, para se dar un perfume rabelesiano, non é en suma máis que unha farsa de mal gusto, e verdadeiramente un home de sentido común non podería tomar en serio esta mistificación de colexial achispado, onde o cura de Meudon, non máis que o grande tráxico inglés, non ten nada que ver. – Eles propios estarían abondo asombrados que os seus nomes fosen mesturados á boa de Deus, se falamos de asombros póstumos.
O público semellou anoxado; o mellor que puido facer e coller a porta, o silencio dos pobos é a verdadeira lección dos Reis, aínda que sexan Ubu; preferiu protestar mediante ouveos de can e miañadas de gatos, variados.
Algunhas voces bromistas lembraron: «O Señor Scribe», o que non é tan parvo, porque mellor valen aínda as lambetadas rancias do vello rei do vodevil, que as pretendidas audacias da escola estercoraria, cuxa broma máis asombrosa consiste en introducir unha escobiña de váter nunha sopeira, o que é verdadeiramente o non vai máis do «truculento»!
A peza só debía ter unha única representación; se no entanto se decidise dar unha segunda, todo me leva a pensar que só podería ser na Salpêtrière (11).
Non se pode dicir, non obstante, que unha velada como esta sexa inútil; non, certamente, contribuirá, talvez, polos seus excesos mesmo, a un espertar do sentido común, e nos fará saír, a todos da nosa indiferenza idiota, e da nosa indolente covardía; porque sería verdadeiramente o tempo de ter o valor de se sacudir do xugo das palabras, de escapar ao snobismo das impotencias e das sucidades; e de rexeitar a tiranía demasiado aguantada dos aburridos pretensiosos, grandes perfeccionadores do noxo!
Félix Duquesnel,
Le Gaulois, 11 de decembro de 1896.
——–
Duquesnel era un literato con ínfulas, autor de obras mediocres, tanto en narrativa, como en poesía e… teatrais. Ademais foi director de teatro e xerente de salas teatrais. O xornal en que exercía de comentarista teatral, Le Gaulois, despois de pasar por diversas vicisitudes, sempre á dereita, era naquel 1896 lexitimista (monárquico; antes fora bonapartista) e conservador, e foi un dos xornais que máis atacou aos defensores do capitán Dreyfus. Le Gaulois, en 1929, debido á caída de vendas, foi comprado polo multimillonario François Coty, que o fusiona co xornal par excellence da burguesía francesa: Le Figaro. Velaí, xa que logo, a crítica aparecida neste xornal.
LES THÈÂTRES
Théâtre de l’Oeuvre: Ubu roi, comedia dramática en cinco actos, de A. Jarry.
Antonte, ao final do ensaio xeral d’Ubu Roi, no tumulto dos asubíos, un dos meus confrades da crítica que máis honra a nosa corporación polo seu talento e por esa benevolencia cortés que é, moito máis que o mal humor a se traducir en «críticas rebentonas», a marca asegurada da independencia e da imparcialidade, dicíame: «Non deberiamos dicir palabra sobre semellantes PARVADAS e organizar contra elas non a conspiración, senón o xuízo do silencio». Non é a miña opinión, mais quero dicir as miñas razóns.
Apareceu, desde hai uns quince anos, un movemento indiscutíbel na materia da arte dramática. Aquí mesmo a cousa foi constatada e estudada cen veces, e aínda recentemente. Este movemento dos espíritos é cousa boa. Sería nefasto descoñecelo, non asociarse a el, non axudalo, no que ten de lexítimo e de serio. Amo lembrar que, nun artigo de Le Figaro, fun o primeiro en falar do Théâtre Libre e da iniciativa do Sr. Antoine. Sería extremadamente lamentábel non manter o público ao corrente de todas as tentativas teatrais que se desenvolven «nas marxes». Deste teatro marxinal saíu unha boa ducia de artistas cuxo talento, ao se afirmar hoxe nos escenarios regulares, está fora de calquera discusión. Déronnos obras estranxeiras cuxos méritos brillan, para nós, a través e a pesar do negro fumo dos botafumeiros manexados por mans torpes de turiferarios un pouco atoallados. Ademais, destes teatros marxinais viñeron autores cuxas obras, por discutidas e discutíbeis que aínda poidan ser, son de gran valor. Mesmo ao prezo dalgúns Ubu Roi, é bo coñecer e dado a coñecer La Tante, Léontine, Les fossiles, etc., etc. Polo tanto, nada de ostracismo. Mais se este movemento dos teatros marxinais merece ser seguido, manteño que é o noso deber non deixalos desviar en mans de simples bromistas, de verdadeiros alienados ou de snobs malignos, interesados e pretensiosos. Todo amigo sincero do progreso, en todas as cousas, está obrigado a defendelo conta os que o perden e fan reaccionarios pola violencia das súas parvadas. Onte, no Théâtre de l’Oeuvre , un espectador berrou: «Viva o defunto señor Scribe!». Comprenderase a lección? Espero que si: e a velada de Ubu Roi paréceme que ten unha importancia sintomática considerábel. Que me parece excelente, vitoria do sentido iluminado e progresista sobre a necidade groseira e da arte verdadeira sobre a caricatura da arte.
Antes de que o pano se erguese diante dunha sala ateigada –porque, ai!, ao simple rumor de que a obra era escandalosa a multitude acudiu– o autor, nunha curta conferencia, veu explicarnos a súa comedia. Desta conferencia non se entendeu unha puñeteira palabra. Mais se distribuíra impresa (12). E velaí o esencial desta explicación: «Ubu, di o Sr. Jarry, fala a miúdo de tres cousas, sempre paralelas no seu espírito: a física, que é a natureza comparada á arte, a menos comprensión oposta ao máis de cerebralidade, a realidade do consentimento universal á alucinación do intelixente, Don Juan a Platón, a vida ao pensamento, o escepticismo á crenza, a medicina á alquimia, o exército ao duelo; –e paralelamente a finanza, que son as honras fronte á satisfacción de si por si só, tales produtores de literatura segundo o prexuízo do número universal, fronte á comprensión dos intelixentes; –e paralelamente, a M…».
Debería eu pasar por un imbécil (xa acontece diante dalgúns, mais dáme o mesmo), confeso que, agás o último termo que está cheo de claridade, esta filosofía paréceme como bastante escura e este simbolismo como bastante decepcionante. Intentarei dicir o que é esta peza informe de Ubu Roi, sen querer alcanzar a fondura –fondura de pozo– que se lle presta e tal como pode parecerlle a xentes simples que non pasaron pola «máquina de descerebrar» da que se fala na obra. En suma, polo que respecta á acción, é unha groseira parodia de Macbeth. O Pai Ubu, oficial ao servizo do rei de Polonia, Venceslas, é empurrado pola Nai Ubu a asasinar o Rei e se apoderar do trono. O que fai, de acordo cun capitán Bordure. Non obstante, Bougrelas, fillo de Venceslas, escapa coa súa nai ao masacre. Ubu, unha vez rei, actúa como tirano: mata os nobres, afoga os campesiños. Bougrelas subleva o pobo, mentres que o Tsar de Rusia intervén. Ubu, libra batalla aos Rusos e foxe, vencido. Aquí, practicáronse sacrílegos cortes e privouse dunha escena en que Ubu batíase cun oso!… Finalmente, Ubu refúxiase en Francia, onde é nomeado ministro de Finanzas. E aí o temos… Todas esas xentes que vemos evolucionar en contorsións guiñolescas son, lamento constatalo para o audaz renovador que se quere descubrir no Sr. Jarry, simples fantoches de opereta: o Rei palerma, o príncipe que xoga co aro, o xeneral Boum, toda a roupa vella comprada nas rebaixas no «déame iso» do repertorio máis usado. Unicamente, Ubu ten a pretensión de ser unha caricatura nova. Én realidade, é Polichinela, comellón, avaro, covarde e cruel, mesturado co Punch inglés (de quen o autor tomou a máscara), do Sr. Prud’homme e de Mayeux. Se queren encontrar unha sátira nesta incoherencia desmañada, poñan que é a sátira da Tiranía. A lingua, é un pastiche superficial da lingua de Rabelais, cuxos lixos son sobre todo retidos e repetidos con amor. A palabra maleducada que Cambronne fixo un instante sublime dicíndoa unha vez diante da morte, é repetida en calquera ocasión, facendo a farsa innobremente escatolóxica, dun desleixo verdadeiramente demasiado fácil. «Vostedes non comprenden a Shakespeare?», dixo un entusiasta, porque Shakespeare é lembrado porque o decorado é economicamente substituído por unha pancarta e Rabelais só o é pola palabra que xa dixen demasiado. Mais –que queren vostedes?– ao saír do teatro, só se oía esta! Era, talvez, a ,opinión dos espectadores que se evaporaba, alegre, ao ar libre… É necesario engadir que os actores, algúns con máscara, fixéronse un mal espantoso no baleiro desta pretensiosa parvada, actuando como acróbatas nun guiñol? Paréceme que só se debe reter o nome do Sr. Gémier, do Odéon, prestado, para esta «tentativa de arte», compracentemente e quizais imprudentemente… Ía levar non teatro de Estado o cheiro do teatro de l’Ouvre? Despois de todo, quizais isto levaría felicidade ao Odéon?
No entanto, a pesar da fatiga causada por unha farsa aburrida a morte e o fastío dunha farsa desleixada a medida, a velada de onte foi excelente, repítoo. A despeito dos clamores impulsados pola banda demasiado amábel dos estetas de cabelos rizados pegados ás súas orellas, o público, o verdadeiro público, fixo xustiza. Se é unha broma o que se quixo facerlle, non se prestou a ela. Se é seriamente que se lle convidou a admirar unha «arte nova», rexeitouna. Pareceume que había nesta velada como unha liberación e un Novo-Termidor literario. Cando menos, comezou a pór fin a unha especie de Terror que reinaba nas letras. O asubío, nas tres cuartas partes, derrubou un tirano simbólico que evoco cos trazos de Ubu Roi, a quen se parece por máis dun lado. Como el, é gordo, posuidor do lugar, temíbel aos débiles, ávido de autoridade, cheo de audacia, a facer un ruído do demo no mundo e querendo envorcar todo e tomar todo. Este tirano ideal, do que moitos sofren o xugo, é un composto de Jocrisse e de Homais. Baleiro de ideas, mais inchado –tal Ubu ventrudo–, este déspota dos espíritos tivo a iluminación de xenio de comprender que se pode facer un imperio contando coa parvada humana. Abonda persuadir a un rabaño de imbéciles de que todo o que é novo ou reputado tal é superior, que todo o que é groseiro é forte, que todo o que é escuro é profundo, e que quen non o entenda así non é máis que un parvo e un atrasado, para que o rabaño obedeza, siga e aclame. E, verdadeiramente, desde hai algúns anos, este tirano absoluto e impersoal, este Ubu literario aterra os snobs, e facéndose un estado maior que aterraba á súa vez á multitude. Mais pediuse demasiado a compracencia do público e contouse demasiado coa súa docilidade. Enfadouse e non é sen algunha alegría que asistín á rebelión!
Henry Fouquier
Le Figaro, 11 de decembro de 1896.
———
Henry Fouquier, do que teremos ocasión de volver a falar, era escritor, xornalista, dramaturgo –fracasado–, político, etcétera. Apoiou a unificación de Italia e foi compañeiro de Garibaldi. Cando a Comuna de 1871 cambiou de pensamento político, tornándose conservador aínda que non reaccionario, no entanto hai que dicir que era un home culto e intelixente, como comprobaremos máis adiante.
Le Matin era, talvez, o xornal parisiense de maior venda a finais do século XIX. Fundado en 1883, nos anos posteriores a 1910 alcanzou unha venda dun millón de exemplares, e entre os seus colaboradores e redactores achábanse nomes como os de Gaston Leroux, Albert Londres, Colette… Se en 1914 era republicano e laico, a partir dos anos 1930, e coa chegada de Hitler ao poder, tornouse un xornal dereitista e pacifista, pacifista no sentido de que apoiaba todas as concesións que se facían a Hitler. En 1940, despois do armisticio franco-alemán, foi o primeiro xornal parisiense en aparecer, claramente colaboracionista. En 1944, cando a liberación, foi incautado e desapareceu. O seu critico teatral naquel 1896 era Henry Céard, escritor, narrador naturalista, amigo e discípulo de Émile Zola, e a súa recensión, como comprobará o lector, é a dun crítico que entende todo e está por riba de todo e aproveita a ocasión para disparar contra os simbolistas. Céard, non en van, con F. Sarcey, era un dos críticos teatrais máis aborrecidos polos autores novos.
LES THÉÂTRES
L’Oeuvre – «Ubu Roi», tres actos de Alfred Jarry.
«Comedia guiñolesca», dicía o texto de Ubu Roi, impreso en carácteres do século dezaseis, á maneira das bromas editadas noutrora polas librarías populares da vila de Troyes.
«Comedia guiñolesca», repetía o programa distribuído na sala. O decorado, á súa vez, acentuaba a intención feirante destes tres actos, xa que, cunha voluntaria toma de posición a favor do incoherente, representaba un cuarto de durmir no que reverdecían árbores. Un pendurado xesticulaba ao longo da corda dunha forca, mentres que a cheminea do fondo, feita practicábel, abríase descaradamente, con dúas batentes, para o paso dos actores.
Alá dentro interpretábase unha especie de Macbeth á farsa. O cidadán Ubu, en compaña da súa muller, mataba ao rei de Polonia, apoderábase do trono, cometía todos os excesos, facía a guerra aos Rusos, era á súa vez vencido e derrocado do poder. Un cadro, ao que se lle daba a volta frecuentemente, daba con faltas de ortografía a indicación dos cambios de lugar; e os intérpretes vivos imitaban os xestos dos actores de madeira coa entoación falsamente dramática que lles presta o axente, facéndoos mover ao fin dun cordel. Ademais, falaban baixo as máscaras, de maneira que o público se atopaba en presenza da parodia dun deses espectáculos de marionetas, como os que se achan nas aldeas os días de mercado ou de festa local.
Pódese discutir sobre a fantasía que empurrou ao autor a levar a arte dramática cara a formas tan primitivas. Non é sobre esta cuestión que se desenvolveu a polémica. Os abonados de L’Oeuvre, sempre en procura de símbolo e moi convencidos de que neste teatro só se entende o sublime, procuraron nesta broma un sentido profundo e unha autoridade filosófica que o autor non se gababa de lles fornecer. Despois dalgúns instantes de paciencia, irritáronse ao non encontraren nada, porque faltaba todo, e é con violencia que manifestaron a súa decepción.
Outros, máis avisados, finxían no entanto comprender e cualificaban de shakesperiana unha acción sumaria por cálculo e abondo semellante a algún conto da nai Oca. No seu traballo de admiración e na súa aplicación a descubriren belezas ausentes, xulgáronse ofendidos polas protestas dos seus veciños. Protestaron á súa vez, en nome da grande Arte en perigo. Polo cal o último terzo da sala, que se divertía boamente desta maneira de restitución das violentas galas de teatro de feira, concibiu un redobramento de alegría. A velada de onte ficará lendaria nos anais das representacións caóticas e na historia das mistificacións célebres.
O Sr. Alfred Jarry debeu rir moito co espectáculo que lle fornecía este público desencadeado e a ouvear de indignación, de entusiasmo ou de riso. A verdadeira comedia interpretábase na sala, e a extravagancia pasaría por boa por non ser que semellou demasiado breve. En medio do tumulto, os actores axitábanse con movementos de excelentes fantoches. O Sr. Gémier e a Sra. France forman unha parella real dunha comicidade perfecta. A comparsa está regulada cun coidado de barbarie e de simplicidade tales que dá a idea do que podía ser unha representación teatral nos tempos de posta en escena rudimentaria das soties (13) ou os misterios medievais.
Henry Céard.
Le matin, 11 de decembro de 1896.
——–
Gil Blas, que tomaba o nome do protagonista da novela homónima de Lesage, foi fundado en 1879 e converteuse no grande xornal literario da III República francesa, alcanzando unha importante tiraxe, o que fixo que entrasen na súa propiedade diversos grupos financeiros. Ora, a importancia de Gil Blas vén dada polos seus colaboradores, entre os que se encontraban nomes como Léon Bloy, Tristan Bernard, Hector Malot, Léon Cladel, Jean Lorrain, Jules Renard, Jules Vallès, Émile Zola, Debusy. O xornal publicaba un suplemento, Gil Blas Illustré, e en folletón editou obras de Mapaussant, Zola, etc. Se literariamente era, digámolo, ecléctico, procurando sobre todo as vendas, politicamente era republicano de «dereitas» aínda que para algunahs dereitas, ao defender o naturalismo, o xornal era, simplemente, «pornógrafo». No ano da estrea de Ubu Roi, o seu comentarista teatral «oficial» asinaba coas siglas L. B. D., que correspondían ao literaro Léon-Bernard Derosne, moi amigo do poeta Sully Prudhomme, cuxa maior gloria consiste en ser o primeiro premio Nobel de literatura da historia, e autor de libros de viaxes e de costumes. A este comentarista as novidades debían pólo enfermo, como comprobará por si mesmo lector.
PREMIÈRES REPRÉSENTATIONS
L’Oeuvre. – Ubu Roi, comédie dramatique en cinc actes, en prose, par M. Alfred Jarry.
Repetín moitas veces que os espectáculos privados non poden, sen usurpación, ser xulgados libremente para volver repetilo. Se lembro cunha palabra a posibilidade en que me sinto de dicir a miña opinión sobre este xénero de espectáculos, é que este de que L’Oeuvre ofreceu onte a representación aos seus invitados ten verdadeiramente todo o que xustifica o malestar ou a repugnancia da crítica menos timorata, e entendo por esta a que considera os seus dereitos ilimitados, aínda que sexan discutíbeis.
Neste caso estaríame mesmo prohibido reaccionar como teño costume nos casos delicados, é dicir, limitarme a resumir a peza sen xulgala. Traizoaría o autor se non citase certas maneiras de falar que presta no seu texto aos seus personaxes e que considera como característica esencial da súa obra. Ora, confésoo, estas citas superan a miña boa vontade e por esta razón, respectando o texto de Ubu Roi, seméllame que non respectaría abondo aos meus lectores. Pensen todo o mal que lles pete desta pusilanimidade, cualifíquena de imbécil, digan que é digna do máis baixo dos moinantes ou mesmo do último dos burgueses, non conseguirei liberarme.
Por outra parte, e isto consólame un pouco, a actitude dunha boa parte dos meus convidados mostroume que non son o único que non gusta do encanto do lixo. Asubiouse, miañouse, ladrouse, soprouse o espantasogras, e todo isto con bastante boa fe e continuidade para que o meu silencio teña unha dupla escusa, porque, polo feito, me atopo que só oín fragmentos de Ubu Roi.
Saiban soamente que este rei Ubu é un vello galopín que, flanqueado da súa muller, que é cando menos tan galopín coma el, pasa o seu tempo a acumular os crimes máis enormes co único fin de lembrarmos, se non me equivoco, que en política todos os partidos son o mesmo e están invariabelmente dirixidos e explotados polos peores canallas. É, sempre se non me equivoco, na máis truculenta como na máis implacábel ironía que o autor pretende traballar.
Os invitados da velada de onte, en xeral, pareceron crer que o Sr. Jarry se divertía ao seu custe e que era enganado por bromas que enviaba así polo nariz do seu público. A palabra argallada estaba presente en case todas as bocas.
Menos numerosos, outros invitados sostiñan, pola contra, que o noso autor se toma e toma a súa peza en serio. Ían mesmo até evocar a propósito de Ubu Roi, a Shakespeare e Rabelais. Santo ceo!, isto sería máis grave.
L. B. D.
Gil Blas, 11 de decembro de 1896.
———
O crítico teatral de Le Journal era o poeta Catulle Mendès, que descendía de xudeus portugueses. Mendès foi tamén narrador e autor dramático, exercía como critico teatral en Le Journal e en diversas revistas, entre elas La Revue Blanche, onde en 1897 publicou un duro artigo contra Lugné-Poe, o director do Théâtre de l’Oeuvre, que acabou en duelo a espada. Mendès era amigo de Jarry e intentou comprender a obra deste, mais, conseguino?: xulgue por si propio o lector, aínda que eu penso que ás veces si e outras non tanto.
PREMIÈRES REPRÉSENTATIONS
THÉÂTRE DE L’OEUVRE. – Ubu roi, comédie guignolesque de M. Alfred Jarry.
Asubíos?, si; ouveos de rabia e estertores de malos risos?, si; tallos dispostos a roldar no escenario?, si; loxas vociferantes e a ameazar co puño?, si; e, nunha palabra, toda unha multitude, furiosa de ser enganada, a se precipitar en sobresaltos sobre o escenario onde un mozo de longa barba branca, vestido totalmente de negro, que sen dúbida representa o Tempo, vén a pasos lixeiros colgar, pancarta simbólica, no manto de Arlequín, a ilusión dos decorados?, si; e as alusións á eterna imbecilidade humana, á eterna luxuria, á eterna lambonada, incomprendidas?, si; e o símbolo da baixeza do instinto que se erixe en tiranía, inadvertido?, si; e o escarnecemento do pudor, da virtude, do patriotismo, do ideal, sobreexcitando até a bacanal os pudores, as virtudes, os patriotismos e o ideal das persoas que cearon ben?, si; e, ademais, os chistes nada graciosos, as extravagancias lamentábeis, o riso aberto até o macabro ricto das caveiras?, si; e, verdadeiramente, toda a peza aburrida, sen que unha explosión de alegría, sempre esperada, estoupe? Si, si, si, dígollolo!…
Mais, con todo, non se enganen, as veladas como as de onte a noite e esta noite no Théâtre de l’Oeuvre non son veladas indiferentes e desprovistas de signo.
Alguén, entre o barullo dos apupos, berrou: «Non comprenderes nunca a Shakespeare!». Tiña razón. Entendámonos: non digo do todo que o Sr. Jarry sexa Shakespeare, e todo o que ten de Aristófanes, converteuse nun baixo Guiñol e nunha porcallada de funambulería de feira; mais, acredíteno, a pesar das parvadas da acción e as mediocridades da forma, apareceunos un tipo, creado pola imaxinación extravagante e brutal dun home case neno.
O Pai Ubu existe.
Feito de Pulcinela e de Polichinela, de Punche de Karagoux, de Mayeux e do Sr. Prud’homme, de Robert Macaire e do Sr. Thiers, do católico Torquemada e do xudeu Deulz, dun axente da Sûreté (14) e do anarquista Vaillant, de Napoleón e dun proxeneta convertido en rei, de agora en adiante existe, inesquecíbel. Non se librarán del; perseguiraos, obrigaraos sen descanso a lembrarlles que foi, que é; converterase nunha lenda popular dos instintos viles famélicos e inmundos; e o Sr. Jarry, que eu espero destinado ás máis refinadas glorias, terá creado unha Máscara infame. Polo que respecta á abundancia de palabras ignominiosas proferidas polos protagonistas desta obra inepta e asombrosa, non sorprende en nada: hai momentos do século en que as lousas esmagadoras, os sumidoiros como volcáns, estoupan e exaculan!
Ao carón da Sr. France, heroicamente innobre, o Sr. Gémier, baixo o esmagador peso dun papel de farsa que non facía rir, foi admirábel de resistencia á inxuria e de fidelidade ao seu deber de intérprete.
Catulle Mendès, Le Journal, 11 de decembro de 1896.
——–
Cando menos Mendès atinaba de cheo nunha cousa: Ubu existe e será inesquecíbel. Se Mendès era amigo, e en certa maneira defensor de Jarry, o seu grande paladín era Henry Bauër. Quen era este Henry ou Henri Bauër?
Nacido en 1851 e morto en 1915, combatente da Comuna, capitán da Garda Nacional durante a Semana Sanguenta, un dos homes de confianza do xeneral Eudes, deportado a Nova Caledonia durante sete anos onde fixo grande amizade con Louis Michel e outros deportados. Á súa volta traballou como xornalista e crítico de teatro, foi un dos primeiros defensores do naturalismo, un dos primeiros drefuysards –a historia é longa e non temos moito espazo: moitos comunais, como Henri Rochefort, deportado tamén a Nova Caledonia, alistáronse axiña nas filas do antisemitismo e dos antridrefuysismo–, do Théâtre Libre de Antoine e do Théâtre à l’Oeuvre de Lugné-Poe, introdutor en Francia de Strindberg, Ibsen e Tolstoi. Wagneriano de primeira hora, foi o primeiro defensor, en 1902, de Pélleas et Mélisande, de Debussy, e da Salomé, de Oscar Wilde, etc. Como xornalista, defendeu sempre os xudeus, os homosexuais, o pacifismo e o desarmamento. Nunca, como el mesmo dixo, atacou aos débiles, e foi defensor decidido de Jarry e a súa obra. Bauër era fillo natural de Alexandro Dumas, e lembremos que o outro fillo deste escritor, o coñecido precisamente como Alexandre Dumas fillo, o autor de A dama das Camelias, foi un dos máis brutais calumniadores dos combatentes da Comuna parisiense, sobre todo das mulleres. Algún crítico chegou a culpalo da introdución do terrorismo literario en Francia, como veremos máis adiante. Digamos que moitos enfrontamentos tivo que dirimilos en duelos: sempre saíu vencedor. Foi tamén autor teatral e publicou as súas memorias. Noutra ocasión, prometémolo, falaremos polo miúdo desta grande personaxe. Deste home que até os seus inimigos consideraban nobre e bo.
LES PREMIÈRES RÉPRESENTATIONS
THÉÂTRE DE L’OEUVRE. – Ubu Roi, fantaisie de M. Alfred Jarry; musique de M. Terrasse.
Houbo balbordo na sala.
Honestas xentes serias enfadáronse, esperaban o tráxico, a hipérbole e non aturaban a broma. Eu rin enormemente, sobre todo nas primeiras partes do discurso do excelente Ubu, da nai Ubu, esta «doce nena». O capitán Bordyre, o mozo delfín Bougrelas e o tsar dos Moscovitas causáronme unha alegría extrema, mais non me consolarei nunca de que se suprimise, covarde concesión, a escena do rei Ubu co oso nas estepas xeadas do inverno ruso. Por que, oh Lugné!, despoxarnos do oso?
Fíxose balbordo na sala… Cornigedouille! Como algúns espectadores non comprendían que Alfred Jarry moqueábase del e de nós, que ofrecía un esquema no que cadaquén tiña que bordar a súa alegría, onde todo o mundo podía concertar en loucura? «Pola miña candea verde!» Concedamos unha oportunidade ao papeo cando é heroico e inxenuo.
Deixei un pouco, ao vento da crónica, as alegres bolboretas tolas que se arremuiñaban no meu cerebro ao final dunha entrevista con Ubu. Talvez as súas alas se engurraron e descoloriron un pouco contra o cadro do teatro. E non obstante aínda voan!
Truculencia! Grosería! Onomatopeas escatolóxicas; falta o «Potelin que estoupa!». Non obstante, esta consecuencia de Rabelais está no seu lugar no teatro de excepción que, despois da pureza das neves e os cumes sublimes do drama escandinavo, ten o deber de dar asilo ao fillos perdidos da farsa abracadabrante.
Evidentemente na pureza da lingua agraz, o dicionario esgótase rapidamente e, desde o momento que deixou de progresar, retrocede: é o vicio inherente ao xénero. Mais a resistencia do público vén sobre todo da subxección a unha fórmula de riso. O espectador só ter o permiso parar gozar dun tipo sagrado de hilaridade: o vodevil con equívocos e obscenidade para bo fin.
Non me desgusta que algúns bromistas colaboraran cos protagonistas do escenario, e cando estes engaden un R á ilustración de Cambronne, xulgáronse obrigados a responder: MangRe aos polacos. O que acontecía no cabalete non eran máis que aparencia e tema de suxestión aos de boa vontade.
Hai tamén unha partitura que é bufonería encantadora e que merecía as honras da orquestra, inencontrábel no último momento. Esta música pertence ao Sr. Terrasse.
A outra semana entraba na miña casa un longo corpo fraco, ao final do cal estaba posta, antes que atada, unha enorme cabeza enmarañada:
– Señor, hai tres meses vivía na provincia profunda, era organista nun convento de dominicos. Cheguei a París onde só coñecía ao Sr. Alfred Jarry. Son o autor da música de Ubu Roi.
– Ben, sente ao piano e fágame o favor de interpretar a súa composición.
Golpea o marfil e escoito unha partitura de verbo asombroso, moderna, sinfónica, cos leitmotivs burlescos de cada personaxe, tema de Ubu, da nai Ubu, de Bougrelas, das aparicións, e distingo a gran marcha do exército, a canción de Palotín Giron. É divertido, expresivo, orixinal, da máis intelixente farsa. Asegúrolles que estamos diante dun xove músico cómico –raro achado.
Un piano fai orquestra, un único decorado contén o palacio e a chousa, a torre e a caverna, a montaña e a planura. Todos os actores esfórzanse en brincar, en facer o pallaso, mediante a máscara e o ton, en conservar unha maneira de comicidade anódina, unha labia de polichinela, de sacamoas e de charlatán. Gémier emprégase no pai Ubu cun ardor, unha fantasía, unha vontade cómica completamente interesantes; Madame France deseña unha inenarrábel silueta de nai Ubu, somnámbula feirante, vendedora de farrapos da realeza que perdeu o seu cachemira; e berros, ouleos, xestos grandilocuentes. Todos loitan con valentía, sobre todo un grande espectro con longa barba branca, o deus ex machina, atravesando o teatro a cada cambio para pendurar no proscenio a pancarta branca que designa o cadro.
A louca, a extraordinaria velada!
Henry Bauër
L’Écho de Paris, 12 de decembro de 1896.
——–
Le petit parisien era un dos grandes xornais daquel tempo, de ideoloxía moderada (centro esquerda), virado cara o partido da pequena-burguesía: o Partido Radical, que aínda existe hoxe. Nas súas páxinas literarias defendían o naturalismo zoliano, nelas colaboraban Zola e os seus, polo que non é de estrañar que o responsábel da sección de teatro, Paul Ginesty –que chegaría ser director do teatro de l’Odéon, o teatro tradicionalista parisiense par excellence–, que normalmente non asinaba os comentarios, escribise o que escribiu: nada máis anti-naturalista que Ubu Roi, que os naturalistas debían considerar heraldo dos seus inimigos simbolistas.
AS PRIMEIRAS REPRESENTACIÓNS
Théâtre de l’Oeuvre. – Ubu Roi, comedia dramática de Jarry, musíca de escena de Térrase.
A dirección do Théâtre de l’Oeuvre debe estar mal aconsellada. Podería abrir as súas portas a algúns verdadeiros autores e esforzarse en facer a súa institución útil. Prefire decididamente dar asilo a ignominias que semellan escritas por residentes en casas de saúde.
Por respecto cara aos nosos lectores, non falariamos de Ubu Roi se o escándalo non marcase onte a representación. Nunca, desde hai moito tempo, non se oíra semellante alboroto nunha sala parisiense. O público protestou cunha violencia pouco común ao escoitar esta sucesión de frases nas que a grosaría disputaba coa incoherencia.
Esta peza que, semella, ten a pretensión de simbolizar os grandes problemas sociais, é, no fondo, unha lamentábel farsa de obradoiro. Poderíase escusala se o diálogo non fose tan particularmente repugnante. Terase unha idea do que ousou cando se saiba que o rei Ubu, á mesa cos seus convidados, failles servir de alimento ordinario excrementos. E a comida realízase en escena!
Con isto, nin un chiste!
Lamentamos que o Sr. Gémier e os seus camaradas tivesen que interpretar esta insanidade escatofílica.
De quen se moquean no Théâtre de l’Oeuvre?
Le petit parisien, 11 de decembro de 1896.
———
Le Temps era o xornal das elites financeiras, económicas e intelectuais da III Républica, a nacida despois da derrota da Comuna parisiense de 1871. Nun principio, o xornal era a anterior a Comuna, estaba inclinado á dereita. Despois da derrota desta, virou cara ao centro esquerda e en 1877 foi comprado polo millonario A. Hébrard, converténdoo nun xornal de dereitas. Nos anos 1920, cando entraron no seu consello de administración diversas agrupacións de industriais e financeiros, foi o xornal portavoz do Ministerio de Asuntos exteriores francés. Como curiosidade, digamos que ao ser o xornal favorábel ás ambicións de Hitler, o seu correspondente en Praga, cando Checoeslovaquia foi invadida polos nazis, o nome era Hubert Beuve-Méry, que será o primeiro director de Le Monde, xornal que aproveitará o material e os locais de Le Temps, unha vez incautado este polas autoridades francesas da Liberación, en 1944, acusado, con razón, de colaboracionista. A recensión de Ubu Roi non a asina ninguén, supoño que sería o suplente da sección de teatro, xa que o titular era o crítico de teatro máis reaccionario, literariamente falando, do París da III República, Francisque Sarcey, que entregaba os seus comentarios teatrais dos estreos da semana anterior, normalmente nunha columna dos luns. Politicamente, aínda que fora antibonapartista e anti-Comuna (afirmaba que había que fusilar a 80.000 comuneiros), decantouse cara a un centro que oscilaba cara á esquerda en certas cuestións e cara á dereita noutras. Velaí os comentarios do «suplente», que naquel tempo era Adolphe Aderer, que dirixiu a Sociedades de amigos da lingua francesa e escribiu novelas como A condesa Anarchie, e de Sarcey por orde de aparición.
THÉÂTRES
Ubu Roi, a peza de Alfred Jarry que daba onte pola noite o Théâtre de l’Oeuvre , é, segundo o programa que se distribuía na sala, unha comedia «guiñolesca», e algúns artigos entusiastas avisárannos que había que ver nela unha farsa épica, unha bufonada shakespeariana, algo estraño e xenial. A verdade obríganos a dicir que o público non viu nada de todo isto e que puxo unha moi lexítima vivacidade en manifestar o seu descontento. As protestas non eran motivadas polo tema da peza, especie de parodia de Macbeth, nin polas groserías e os préstamos do vocabulario de Cambronne –isto esperábase– nin por ningunha excentricidade que revelase no Sr. Alfred Jarry un revolucionario. Senón, todo o contrario, pareceu que a súa orixinalidade radicaba unicamente no aparato dos decorados, das máscaras e da escatoloxía. Se se asubiou ás marionetas do Sr. Jarry foi unicamente porque pareceu que carecían de espírito e de interese. O público pensou que se moqueaban del e que se facía sen graza. Se berrou, foi sobre todo para distraerse.
[…]
Le Temps, 12 de decembro de 1896.
CHRONIQUE THÉÂTRALE
Na Comédie-Française, L’Évasión, comédie en trois actes, de M. Brieux. – No Palais-Toyal, Ferdinand la Noceur (reprise), de M. Léon Gandillot. – en L’Oeuvre, Ubu Roi. – Na Scala, À nous les femmes!, revue de M. de Fiers.
[…]
Falarei eu de Ubu Roi, que nos foi dado por L’Oeuvre cunha incríbel fanfarria de publicidade? É unha broma groseira que só merece o silencio do desprezo. Vin con pracer que o público (ese público non obstante moi especial das veladas de L’Oeuvre) rebelouse finalmente contra este exceso de inepcia e de grosería. A pesar da indulxencia escéptica que achega a estas representacións, asubiou severamente.
É o inicio do fin. Hai xa demasiado tempo que estes farsantes se moquean de nós. A medida superou os límites.
[…]
Francisque Sarcey,
Le Temps, 14 de decembro de 1896.
———
Como comprobará o lector, Alfred Jarry, o seu Ubu, ía perdendo a partida case por goleada. Continuaría así? Comprobémolo.
Journal des débats politiques et littéraires, fundado cando os estados xerais de 1879, era o xornal decano da prensa parisiense. Conservador mais non reaccionario, foi anti Napoleón Bonaparte, quen se incautou del en 1805 e cambioulle o título polo de Journal de l’Empire. Cando a caída de Bonaparte, converteuse en monárquico, o que foi case sempre, pasando do conservadorismo ao reaccionarismo. Nas súas columnas colaboraron grandes escritores franceses, de Victor Hugo a Verne, pasando por Benjamin Constant. En 1940 era o portavoz do mariscal Pétain e, xa que logo, colaboracionista, o que causou que en 1944, cando a Liberación, fose incautado e desaparecese. Como «curiosidade», digamos que de 1941 a 1944 o seu crítico literario oficial era Maurice Blanchot (15). O comentario de Ubu Roi aparece sen asinar, como adoitaba facer o seu crítico titular, Jules Lemaîtres, un home achegado, politicamente, á extrema dereita (foi presidente da antidrefyusard Liga da Patria francesa) e, literariamente, moi preto do século XIV, como mínimo.
COURIER DES THÉÂTRES
O Théâtre de l’Oeuvre deu, onte á noite, a representación dunha fantasía burlesca, Ubu Roi, cortada como as pezas de Shakespeare nuns vinte cadros –é exactamente o único punto polo cal os dramas do gran Will son parodiados–, e cuxa única orixinalidade nos parece que radica nas partes puramente escatolóxicas do diálogo. Os personaxes lánzanse constantemente á cabeza a palabra de Cambronne –con dous r, é verdade– e este enérxico vocabulario mergullaba en éxtases admirativas a toda a mocidade literaria presente na representación.
Nos primeiros cadros as persoas indulxentes co autor –porque non estariamos nós entre elas?– coidaban ver deseñarse unha idea: a grosería democrática de Ubu Roi oposta á chocheira decorativa do monarca Venceslas podía, con efecto, facer saltar algunhas faíscas espirituais. Mais os personaxes conservaron até o final os seus xestos de Guiñol e a súa linguaxe neo-rabelesiana. Isto é, en suma, abondo inocente e talvez se achase unha certa extravagancia nalgunhas escenas, se fosen representadas no seu cadro verdadeiro, nunha alegre reunión estudantil por exemplo, por actores improvisados.
L’Oeuvre, aconsellada por cinco ou seis escritores de talento que viran en Ubu Roi unha produción de xenio, traballou moito para representar alegremente este monstro literario. O Sr. Lugné-Poé ten verdadeiramente cousas mellor a facer e, ao día seguinte da fermosa representación de Peer Gynt, lamentamos verlle cometer semellante erro. E perdoemos os actores de talento que arriscaron a súa reputación na aventura.
[…]
Journal des débats politiques et littéraires, 12 de decembro de 1896.
NOTAS
(10) Pierre Cambronne, mariscal de Napoleón que cando os ingleses insistiron en que se rendese durante a batalla de Waterloo respondeu: «Merda!».
(11) Famoso hospital de alienados de París.
(12) O texto da conferencia e o do programa, que se darán ambos en tradución máis adiante, son diferentes.
(13) Farsas nas que os actores imitaban os loucos.
(14) Servizos secretos franceses.
(15) Como non paro de autocitarme nas notas, aí vai outra. Quen queira saber desta xeira de Blanchot dun modo rápido e sumario, ver Xesús González Gómez, «No centenario de Maurice Blanchot», in Incitacións. Escolma de recensións ensaísticas publicadas en A Nosa Terra (1988-2008), Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2009. pp 147-150.
You might also like
More from Críticas
Sobre “Estado Demente Comrazão”, de Paulo Fernandes Mirás | Alfredo J. Ferreiro Salgueiro
Estado Demente Comrazão é um livro complicado. É por isso que não está na moda. Parabéns ao seu autor!
O tempo das “Não-Coisas”. E o uso excessivo das redes sociais segundo Byung-Chul Han
"O que há nas coisas: esse é o verdadeiro mistério" Jacques Lacan Agarramos o smartphone, verificamos as notificações do Instagram, do Facebook, …
