Jaume Plensa está considerado un dos grandes escultores vivos. Un artista con obra en moitas institucións, e en moitos espazos públicos. Agora dúas exposicións -en Madrid e en Barcelona– relacionadas entre si e complementarias permiten achegarse ás creacións deste traballador do ferro. En Barcelona critícase que aínda non haxa unha das pezas emblemáticas que xa instalou en espazos públicos de cidades como Chicago ou Río de Janeiro. Para cando unha escultura de Plensa nun parque ou praia de Barcelona?
*
Jaume Plensa, o escultor internacional
Y todos los poemas que he escrito / vuelven a mi nocturnos. / Me revelan / sus más turbios secretos. / Me conducen / por lentos corredores / de lenta sombra hacia qué reino oscuro / por nadie conocido / y cuando ya no puedo / volver, me da la clave del enigma / en la pregunta misma sin respuesta / que hace nacer la luz de mis pupilas ciegas. (José Ángel Valente, Fragmentos de un libro futuro, 2000).
Jaume Plensa
Jaume Plensa (Barcelona, 1955) leva décadas dedicado ao traballo escultórico. E polo de agora é un artista moito máis recoñecido fóra que non en Cataluña e España. Unha das súas pezas máis celebradas, e que máis visitas (intencionadas ou non) recibe é The Crown Fountain, instalada no ano 2004 no Millennium Park de Chicago, moi preto do Art Institute of Chicago. Trátase dunha inmensa instalación onde a auga xoga o papel central e dúas edificacións nos extremos van proxectando diversas caras, masculinas e femininas, das que (segundo os xestos) sae auga: a fountain. Un lugar, un espazo que no verán ínzase de adultos e nenos a brincar e mollarse coa auga, animados polos seus propios rechouchíos.
A mediados do ano 2009 ergueuse na vila mineira de St. Helens, entre Liverpool e mais Manchester unha escultura branca de 20 metros de altura. St. Helens é unha vila moi castigada pola reconversión mineira que executou o goberno de Margaret Thatcher; hogano unha zona que procura saír da depresión económica. Esa reconversión económica é ben coñecida fóra do Reino Unido pola filmografía crítica contra semellante política agresiva (Ken Loach como punta de lanza): Brassed Off, 1990 (aquí Tocando el viento), Riff, raff, (1996), The Full Monty (1997), etc. Cando lle chegou a proposta a Plensa de chantar unha escultura pública nesa localidade, o escultor púxose a falar cos veciños (mineiros ou non), e chegaron a un acordo. O resultado é Dream, (neste vídeo Plensa explica a obra) unha cabeza branca, ollos pechos, de 20 metros de altura, no alto dun cotarelo e rodeada de bosques. Ten confesado o artista que unha das cousas que máis lle agradou e emocionou, despois de inaugurada, foron os comentarios da veciñanza de St. Helens: “Dream para nós representa o futuro”.
A nómina de obras públicas segue. Desde a escultura de 10 metros que se atopa envolta nun dos edificios emblemáticos de Tokyo, Roots, pasando por unha intervención dentro dunha capela nunha remota illa xaponesa, ata as praias de Río de Janeiro. E tamén se pode engadir a “pequena” cabeza de Carmela (4,5 metros) en comparanza con outras, claro, que polo de agora se pode ver e tocar diante do Palau de la Música Catalana de Barcelona. Escultura do silencio e das texturas delicadas fronte ao modernismo de Domènech i Muntaner, proxectado para albergar os sons de todas as músicas. Terá Carmela a capacidade de recoller tantas notas como se dan no Palau de la música? Por último, hai un mes que chantou na plaza de Colón de Madrid a escultura Julia, unha cabeza de 12 metros de altura, cos seus ollos pechados, baixo o patrocinio da Fundación María Cristina Masaveu Peterson. Esta escultura viaxará por varias cidades. O propio escultor fixo algúns comentarios sobre esta peculiaridade da itinerancia: “Cuando Julia se vaya dejará una sensación de vacío, estoy convencido, pero esa sensación también forma parte de la obra. Julia se irá, porque la concebí así: como un mensaje en una botella”.
Non faltan críticas e críticos que xa consideran a Plensa como unha verdadeira vaca sagrada da arte internacional, precisamente pola prodigalidade coa que se van atopando obras súas –acaso reiterativas– en espazos rurais e espazos urbanos abertos. Nestes tempos nos que a globaslización se pode entender do peor modo posible: a explotación, a riqueza para moi poucos, estará Plensa entrando no exclusivo club dos que cobran inmensidades polas súas pezas (Hirst, Koons, Arnault)? O xigantismo artístico rematará por ser banalización da creación? Dream, The Crown Fountain, serán somentes outro xeito de pop art?
Jaume Plensa. Ese silencio tan público
Para aludir a unha idea utilizo a oposta. Falo do silencio con ruído, de dolor con alegría. A escultura ten esa capacidade de falar do inabarcable, de aquelo ao que aspiramos pero que nunca conseguimos. Algo que, sendo tan próximo ao corpo , como a emoción ,non o podemos tocar. De aí que traballe coa face, que é a única parte do corpo que non podemos vernos (Jaume Plensa, 2018).
Plensa. Firenze II, 1992
Moitas veces se lle ten preguntado a Plensa por que as súas cabezas, as súas esculturas monumentais (e non) mostran a face cos ollos pechos. A súa resposta habitual é: “por que miran cara dentro”. Esa mirada interior que conecta a este artista pensador con tan longa tradición meditativa. Plensa vai pola vida coa carga da súa timidez, da súa introversión, os ollos abertos e o talante dialogante. Os seus traballos, as súas reflexións conectan directamente cos misticismos de aquén e de alén. Desde Juan de la Cruz ao sufismo, da tradición oriental ata os eremitas do deserto. O silencio das grandes cabezas de ollos pechados no medio do ruído ambiental. A figura de Dream, por exemplo, no medio da campiña inglesa, evoca pezas monumentais como os moáis da illa de Pascua. Tense dito que os moáis tenden as súas faces cara o espazo para así poder falar cos deuses. As esculturas de Plensa, que outra cousa fan? Comunican. Comunican consigo mesmas: é preciso illar o sentido máis utilizado –a vista– para fuxir do mundanal ruído e refuxiarse na reflexión interior. Moitas imaxes que os humanos fixeron e fan do Buda están feitas nos intres de meditación, cos ollos pechos.
A sociedade actual é moi ruidosa. O ruído non ten que vir dunha máquina perforadora, dun coche ou camión, dun avión. Pode vir o balbordo das conversas que se escoitan pola rúa e nos locais. E tamén hai outro ruído ben danado, o estrondo provocado polas verbas escritas en redes sociais, en revistas, en xornais, en libros. Barullos que logran a imposibilidade de pensar. De exercer a capacidade de reflexionar sobre a existencia, sobre as ideas políticas, sobre as inxustizas sociais. De certo non interesa. Por contra, esas pezas de Plensa fan e convidan á introspección. Cal é o sentido da peza Olhar em meus sonhos (12 metros de altura) no medio e medio da praia de Botafogo do Río de Janeiro? Que olla, se non mira para fóra? Mira os seus soños, as propias ilusións, obsesións. Reflexión. Silencio. Moitas das pezas de ferro do autor de The Crown Fountain de tamaño natural ou menores tamén son representadas coas pálpebras baixadas.
Para máis provocar, o artista afirma que traballa moito coas cabezas, coas faces, porque é a única parte do corpo que non nos podemos ver (a non ser con espellos). Que bo xeito de convidar á reflexión e fuxir da autocontemplación física, do culto á estética superflua; que modo indirecto de chantar ás persoas diante das súas propias emocións, e tamén das de outras persoas próximas. Por outra parte, se moitas das súas cabezas, cos seus esveltos e longos pescozos, son observadas de perfil, que representan? Representan un “P” maiúsculo? Será o P de Plensa? Haberá agochada a firma do artista que desaparece na súa propia creación e se funde coa súa obra? Camuflará deste xeito Plensa unha actitude de soberbia?
MACBA. Jaume Plensa
Son unha illa máis, moi emocional, dentro dun océano común. A miña obra sempre responde á miña vida. Non intento ser o que ten a verdade, porque que é a verdade? Agora ben, moléstame a verdade oficial, o que se supón que é o que se ten que dicir ou o que se ten que defender se queres estar aí. O meu sempre foi un camiño paralelo para atopar o que buscaba (Jaume Plensa, 2018).
Plensa. Tervuren. 1989
Agora o Museu d’Art Contemporani de Barcelona (MACBA) presenta a mostra titulada Jaume Plensa, con obras das últimas tres décadas de traballos do artista. A anterior exposición de Plensa na súa cidade foi na Fundació Miró no ano 1996, máis de 22 anos que o autor de Dream faltaba de Barcelona. Non falta que diga –por suposto– que este feito non é casual, que existe un desencontro entre o escultor e as autoridades e institucións municipais. Sería esta a mesma explicación para que aínda non se teña instalado na vila unha emblemática figura de Plensa. Non hai moito o artista ten afirmado sempre se ten por estranxeiro. Outro pensador que non é profeta na súa terra.
O comisario desta importante exposición é Ferran Barenblit, o propio director do MACBA. E esta mostra viaxará a mediados de 2019 ao Moscow Museum of Modern Art. Paralelamente en Madrid o Centro de Arte Reina Sofía instalou no Palacio de Cristal do Retiro obras de Plensa co título de Invisibles. Trátase dun grupo escultórico elaborado con finas mallas de aceiro que deseñan no espazo as faces inacabadas de figuras que se mostran suspendidas no ar, ás que atravesa a luz e que transmiten a sensación de intemporalidade.
Jaume Plensa ten afirmado en repetidas ocasións que a escultura é un dos mellores xeitos de facerse preguntas. Agora no MACBA hai bastantes obras que dun xeito ou doutro convidan a formular interrogantes. Algunhas das cuestións van directamente á reflexión, ás emocións, á intimidade, mentres outras aluden ao feito social, á historia, á convivencia social. Para comezar hai unha peza –ao inicio do percorrido– titulada Firenze II (1992) que representa un signo de interrogación duns 2 metros de altura, que se apoia directamente no chan e mais na parede. Que sentido ten? Quizais Plensa pretende convidar, desde a escultura, a non aceptar respostas e manter sempre aberta a fiestra da pregunta, fiestra aberta ao inconformismo, á inseguridade. A pregunta, o non dogmatismo como ferramenta fundamental para a viaxe. Máis aló Self-Portrait with Music (2017) vén falar do mesmo. Trátase dunha esfera de ferro, uns 2 metros de diámetro, elaborada só con notas musicais. É un autorretrato en ferro, silencioso, pechado en si mesmo como ben indica a forma esférica. Pero. Pero ao tempo as notas musicais están a encher o espazo da sala de música, de sonoridade, do balbordo dunha orquestra interpretando a música. A contradición.
Referente aos feitos sociais a peza Glückauf? (2004) procura atacar o conformismo. Traducido do alemán, Glückauf? pódese traducir por Boa sorte? A peza é moi singular. Cunha lonxitude de 23 metros e 3 de alto, trátase dunha especie de cortina de ferro –que parte a sala pola metade– como esas que se empregan para espantar os insectos no verán, que agocha unha importante mensaxe: a cortina metálica está formada por letras. As letras van formando palabras, e as palabras oracións e parágrafos. De que? Son os artigos da Declaración Universal dos Dereitos Humanos. Ao cruzar a sala é preciso atravesar a cortina, polo que as pezas metálicas –as letras que a conforman– soarán como finas campaíñas. Que pretende o escultor coa estrutura e mais co nome? Advertir da Boa sorte de ter ese extraordinario documento que garante ás sociedades o disfrute das liberdades? Advertir cos sons metálicos de que cómpre estar alerta porque poden ser incumpridos?
Silence, Dante’s Dream, The Heart of Trees, The Heart of Rivers
En medio de la lenta corrupción de los días, del paso oscuro de las horas como hojas caídas a mitad de la noche, entre el espasmo gris de las salivas, húmeda, discurres por tu cuerpo como incierto navío, no sabes dónde hallarte ni cuál es el final ni qué comienzo al termino de ti te llevaría y sueñas, desde tu propio sueño te prolongas hacia el último vestigio ciego azul del aire y en él, al fin, te entregas, te sumerges, gimes en sus vencidos pabellones. (José Ángel Valente. No Amanece el Cantor, 1992).
Plensa. Silence, 2016
Máis dunha vez Plensa, igual que outros artistas plásticos, poetas e músicos, dixo que a arte é importante porque a arte non serve para nada. Tal afirmación non é certa, pero si que convida a pensar que é a arte e que aporta á humanidade. A humanidade pode vivir sen poesía, pintura, música? Seguro que non. Se se suprimisen, volveríanse inventar. En certa ocasión Picasso dixo algo parecido a “se queredes saber se unha pintura é boa, achegádelle un espello. Se o espello se empana a pintura é boa, porque respira”. Se mudamos pintura por escultura, tal aserto aplícase perfectamente ás creacións de Jaume Plensa. O traballar do autor de Carmela é poético, é amoroso, e ao tempo demostra a forza dun creador cheo de enerxía. Moitas das súas figuras humanas de ferro ou outros metais teñen a pel deseñada con letras e/ou números. Con tal efecto é doado ver o exterior e o interior da figura; a súa estrutura e os seus pensamentos. Este vídeo elaborado por TVE é revelador das maneiras e carácter do artista. Na presentación da exposición Jaume Plensa, no MACBA, o artista comentou que é habitual que se trabuquen ao dicir e escribir o seu apelido. Que lle chamen e escriban “Piensa”. Dixo que non lle molesta no máis mínimo.
Entre as pezas expostas agora no MACBA hai unha que ocupa todo un cuarto, titulada Dante’s Dream (2003). Para unha persoa tan reflexiva, tan amante da poesía (José Ángel Valente é un dos seus poetas preferidos, igual que o era para Antoni Tàpies) non podía faltar algunha referencia ao gran poeta da vida e da morte, do amor e da traxedia. A instalación de Dante’s Dream consta dun cuarto con pouca luz onde unha chea de portas todas iguais, pegadas ás catro paredes, crean algo similar a un claustro (materno, místico?), e no centro do cuarto colocouse unha mangueira que deixa verter con suavidade un fío de auga sobre un caldeiro. No medio do claustro a fonte auga co seu murmurio monocorde, fresco, monótono. O artista ten dito que esta peza remite as sons que chegan da infancia, ás fontes mediterráneas, e por suposto ao manar da vida.
Ao final do percorrido chégase a unha sala ocupada pola instalación que Plensa titula Silence (2016). Outra volta o silencio, a mirada interior. Trátase de 11 cabezas esculpidas en madeira de melis, as máis grandes de algo máis dun metro de altura e outras máis cativas, duns 70 centímetros. As cabezas repiten exactamente as feituras das Julia, as Carmela, e mais da cabeza de Dream. Están colocadas, sobre bigas de madeira, de xeito que conforman un círculo: a meditación en silencio, ollos pechos, pero en comunicación unhas coas outras polo pensamento, a introspección.
Plensa, The Heart of Trees, 2007
Cítanse, por último, dúas pezas de tantas especiais e sobranceiras agora nas salas do museo instalado no Raval. O MACBA, xunto co propio artista, tivo o acerto de abrir á mostra Jaume Plensa o xardín, un espazo que separa o edificio do MACBA das paredes exteriores do CCCB. Alí sobre moqueta verde, o artista instalou dúas composicións que son complementarias: The Heart of Trees (2007) e The Heart of Rivers (2016). O paseo que se pode efectuar por medio desas instalacións non diferencia a primeira vista o que pertence a unha do que corresponde ás segunda. En ámbolos dous casos atrópase unha ringleira de árbores duns 4 metros de altura, tendo cada un deles abrazado ao arrinque do talo unha figura humana. De entrada semella que a figura masculina é a maceta na que naceu e medra o vexetal arbóreo. E sobre a superficie destas figuras, sedentes no chan e de ferro, enganchadas a relevo nomes de ríos, nuns casos, e nomes de músicos e literatos, noutros. Plensa manifestou na presentación da mostra que en realidade todas as figuras que se repiten son el propio, autorretratos, sobre os que tatúa os nomes devanditos. É doado comprobar, en efecto, que todas as figuras masculinas son iguais. O efecto óptico e escénico é extraordinario. O visitante pasea por un pequeno bosque ao que –a sorte de gnomos ou calquera outro ser fantástico– lle medra, en cada árbore, un humano. Humano a modo de esterco alimentador? De soporte vital? As árbores así teñen dous corazóns, un vexetal e outro humano, e os nomes tatuados en relevo remiten ao fluír dos ríos, ao fluír das músicas, das páxinas literarias. Diríase que no fondo, no pensamento deste artista, callou tamén a idea da alianza ecolóxica entre humanidade e natureza; alianza absolutamente precisa se se quere seguir habitando este marabilloso planeta.
Moi recomendable a visita militante á mostra Jaume Plensa, no MACBA, unha antolóxica do artista que manifestou: “a beleza da arte pode cambiar o mundo”. E tamén afirmou que estaba moi de acordo con Pau Casals cando dicía que “S’ha de portar Bach a les fàbriques”. Certo. O que debe estar prohibido é rebaixar a calidade da arte en nome dun grotesco paternalismo, por se hai espectadores que non entende a obra.
*
EXPOSICIÓN: Jaume Plensa. MACBA. Ata o 22 de abril de 2019
You might also like
More from Crítica de arte
«O meu corpo é a miña arte viva»
Hincapié. Vitrina, 1989 A frase anterior foi escrita pola artista María Teresa Hincapié, que aproveitou a súa formación teatral para facer …
25 anos do Museo Guggenheim Bilbao: arte e vida
25 anos do Museo Guggenheim Bilbao: arte e vida. O Museo Guggenheim Bilbao este ano chega ao seu aniversario número …
