<em>As críticas literarias de Paul Lafargue (I)</em>, por Xesús González Gómez

Fillo dun emigrado francés que se estabelecera en Cuba e se dedicara ao cultivo do café e dunha mulata de Santo Domingo, Paul Lafargue naceu o 15 de xaneiro de 1842 en Santiago de Cuba, onde fixo os seus primeiros estudos, complementados despois en Bordeos, onde se instalou a familia a partir de 1851.

En 1859 obtivo o título de bacharel en Toulouse e trasladouse a París para facer os estudos de medicina, carreira que nunca exerceu. En París, nos primeiros anos de estadía nesta cidade, entrou en contacto cos círculos positivistas en filosofía e coa oposición republicana dos medios intelectuais. Nestes anos leu todo o que lle caía nas mans: de Kant a Hegel, de Claude Bernard a Saint-Simon, de Fourier a Darwin ou Comte e Proudhon, sendo este último quen máis influíu no seu pensamento naquela época. Como proudhoniano inscríbese na sección francesa da Asociación Internacional de Traballadores, fundada en Londres en 1864. Exactamente non se sabe cando se adhire, mais en febreiro de 1865 trasládase a Londres para presentar un informe sobre o movemento obreiro en París, e nestas datas é cando ve por primeira vez a Carlos Marx, seu futuro sogro. En outubro dese mesmo ano participa no Congreso Internacional de Estudantes celebrado en Liexa, e visita en Bruxelas á lenda viva do movemento obreiro francés: Auguste Blanqui, do que Lafargue foi sempre un admirador. O contacto directo con este último e con Marx contrarrestará a influencia que Proudhon exercía sobre el. Cando volta do congreso de Liexa é expulsado da Universidade de París ao tempo que se lle prohibe continuar os estudos en calquera academia do Imperio durante dous anos, polo que decide proseguir os seus estudos de medicina en Londres, onde vai acompañado por Charles Longuet, futuro dirixente da Comuna de París de 1871 e, como Lafargue, futuro xenro de Karl Marx. Neses meses convértese nun dos máis asiduos visitantes de Marx. Aos poucos, e a pesar das reticencias tanto de Marx como de Engels sobre a asimilación do seu pensamento por parte deste mestizo francés, a doutrina de Marx substituirá os restos de pensamento proudhoniano que aínda lle quedaban, á vez que o afecto de Lafargue desprázase –segundo o propio Marx– do pai á máis nova das fillas: Laura. Nunha carta do 13 de agosto de 1866, Marx escríbelle a Lafargue: «Permitirame facerlle as seguintes observacións: 1º. Se quere continuar as súas relacións coa miña filla, terá que reconsiderar o seu modo de “facer a corte”. Sabe vostede que non hai compromiso definitivo, que todo é provisional; mesmo se ela (Laura) fose a súa prometida con todas a da lei, non debería esquecer que se trata dun asunto de longa duración. A intimidade excesiva está, xa que logo, fóra de lugar, se se ten en conta que os noivos terán que convivir na mesma cidade durante un período necesariamente prolongado de rudas probas e de purgatorio […]. Ao meu parecer, o amor verdadeiro maniféstase na reserva, a modestia e mesmo a timidez do amante perante o seu ídolo, e non na liberdade da paixón e as manifestacións dunha familiaridade precoz. Se vostede defende o seu temperamento crioulo, é o meu deber interpor a miña razón entre ese temperamento e a miña filla […] 2º. Antes de estabelecer definitivamente as súas relacións con Laura, necesito serias explicacións sobre a súa posición económica. A miña filla pensa que estou ao corrente dos seus asuntos, equivócase. Non puxen esta cuestión sobre a mesa porque, ao meu parecer, a iniciativa debeu correr pola súa parte. Vostede sabe que sacrifiquei toda a miña fortuna nas loitas revolucionarias. Con todo, non o sinto. Se tivese que volver comezar a miña vida, obraría da mesma maneira […]. Mais, no que estea nas miñas mans, quero salvar á miña filla dos escollos contra os que se rompeu a vida da súa nai […]. A observación convenceume de que vostede non é traballador por natureza malia os accesos de actividade febril e de boa vontade. […] Canto a súa familia, non sei nada. Supoño que posúe unha certa fortuna, mais iso non proba aínda a súa veleidade de se sacrificar por vostede […]. 3º. Para previr calquera falsa interpretación desta carta, declárolle que se quere contraer matrimonio hoxe mesmo, non sería posíbel. A miña filla rexeitaría, eu mesmo protestaría. Debe ser un home feito antes de pensar en casar. E é necesario un longo período de probas para vostede e para ela»1.

Dous anos despois, cando Lafargue está a piques de acabar a carreira, e despois de que Marx aceptase as «moi favorábeis propostas económicas» da familia de Lafargue, este e Laura Marx casan o 2 de abril de 1868. Durante o noivado, como posteriormente, Lafargue continuou a desenvolver unha actividade política case que febril. Elixido membro do Consello Xeral e secretario correspondente da AIT para España (aínda que non visita España até 1871), non parece que contactase con grupos de obreiros españois. Volta a Francia para examinarse das últimas materias da carreira á vez que se adhire a unha sección parisiense da Internacional e forma parte na fundación da Federación Local da AIT, en 1870. Colabora en infinidade de revistas e xornais de diferentes grupúsculos proletarios, atacando, sobre todo, a influencia de Proudhon no movemento obreiro francés e introducindo o marxismo en Francia, e traducindo ao francés textos de Marx coa axuda da súa dona.

Cando a Comuna parisiense de 1871 (marzo-maio), Lafargue está na casa familiar de Bordeos (en xaneiro dese ano instalárase nesta cidade o goberno provisional francés despois da rendición fronte a Alemaña), onde colabora no xornal La Tribune de Bordeaux. Unha vez derrotada a Comuna, a finais de maio, e aínda que Lafargue non participara directamente, a vixilancia e represión policial sobre a súa persoa é cada vez maior, polo que acompañado da súa dona pasa a España, onde contacta con militantes obreiros en Madrid que logo fundarán o PSOE. Despois dunha curta estadía en España, pasa a Portugal e, finalmente, chega a Londres, onde permanece de 1873 a 1882, ano este último en que é amnistiado e volve a Francia.

Desde 1882 até o momento da súa morte, Lafargue desprega unha grande actividade como militante, dirixente, fundador e publicista do Partido Obreiro Francés, partido polo que é elixido deputado en 1891, única vez que acada a acta. En 1905, con outros partidos e grupos obreiros, o Partido Obreiro Francés reagrúpase na Sección Francesa da Internacional Obreira.

A obra escrita de Lafargue é inmensa, e de entre os seus escritos salientan O dereito á preguiza2, Por que acredita en Deus a burguesía?, Os intelectuais e o socialismo, O método histórico, etc. A idade de setenta anos, cando se deu conta que non podía máis (todos os seus fillos morreran cando nenos), suicídanse el e mais Laura, a súa dona: era a finais de 1911.

Paul Lafargue, desde moi novo, estivo interesado na literatura. Cóntase que escribiu diversas obras teatrais, até o de hoxe completamente descoñecidas, mais, en verdade, nunca deixou de se interesar pola literatura. Porque tanto en Francia como noutros países, sobre todo naqueles menos desenvolvidos politicamente, o socialismo «naceu» a partir de revistas literarias, e a partir da actividade dos críticos da literatura: Bielinski, por exemplo, en Rusia, que nos anos 40 do século dezanove introduce o socialismo na súa revista e nas súas recensións e estudos literarios; en Romanía, Gherea, amigo de Plekhanov e Axelrod, é quen introduce o marxismo neste país, etc. (sobre o tema, a introdución do socialismo, e do marxismo, a partir de revistas e crítica literarias, véxase, Le mouvement social. Critique littéraitre et socialisme au tournat du siècle, nº 59, abril-xuño 1967, número en que Claude Willard publica un estupendo traballo, «Paul Lafargue, crítico literario» que entregaremos aos nosos lectores, o que nos libera de calquera comentario sobre a obra crítica, sobre literatura, do xenro de Karl Marx). Este interese pola literatura, tanto culta como popular, nótase nos seus escritos: unha linguaxe áxil, xoubona, vivaz, polémica, sarcástica, divertida, etc. E un notábel interese en ser claro para que o entenda todo o mundo, sobre todo aqueles aos que se dirixe: os obreiros franceses.

Talvez, a pesar de que H. Taine é un dos seus «brancos», a crítica literaria de Lafargue, máis que marxista, é «tainesca». (Sobre esta crítica, véxase nesta mesma «revista» a introdución a A percusión nacionalista na literatura galega, de Leandro Pita Romero). Tamén cabe dicirmos que a crítica literaria marxista estaba, naqueles anos (e, talvez, mesmo hoxe, a pesar de todos os pesares) en «mantillas», como din en español. Mais, con todo, as críticas literarias de Lafargue, das que hoxe damos unha primeira entrega, continúa, senón a nos descubrir grandes cousas, si a divertirnos, o que xa é abondo nestes tempos de seriedade infautada. Ler a Lafargue é recobrar, que hai que recobrar, a inmensa alegría que sempre atravesou o marxismo, esa alegría que Julien Gracq loaba en Marx, en Lenin e mesmo en Trotski: «Nada atinxe a altura, a nitidez do trazo [trait, que tamén pode ser “tiro”, de aí a frase que vén a continuación] –que atravesa de parte a parte e mesmo sen facer sangrar–, a alegría feroz e xoubona do Marx xornalista. Lenin, nos seus panfletos, convincente, robusto, é pesado ao seu lado. Só Trotski gardou algo dese prestissimo violento e inspirado no xogo do masacre. Despois deles, acabouse esa alegría revolucionaria que só tocou aos máis grandes –sorte de estado de graza, de gaya scienza do apocalipse (Lenin era alegre) que encontraría a conivencia e a simpatía dun Nietzsche, e que pode forzar mesmo a do peor adversario. Desde que Stalin apareceu, mesmo de lonxe, unha capa saturniana abátese para sempre sobre esta faísca de travesura que se imaxina a Deus antes do sétimo día –como o manto de chumbo, no oitavo círculo de Dante– para castigar os Hipócritas e os Mentirosos»].

Pero deixémonos de máis leas e entremos, dunha vez por todas, nos textos de Paul Lafargue.

Paul Lafargue

As orixes do Romanticismo

1896

Le devenir social, ano II, número 7, xullo 1896, pp. 577-607.

Fogo sobre o romanticismo! Ese intruso que nos vén de Alemaña e de Escocia, eses países de nubes metafísicas e néboas perpetuas! Fogo sobre a literatura cosaca! Fogo sobre esa inflamación e esa ampulosidade da linguaxe que repugnan a elegancia e a cortesía do falar de Francia! A polos que ladran á lúa, a polos poetas tísicos, a polos cantores dos osarios! Era mediante semellantes imprecacións que os clásicos acollían, nos primeiros anos do século, o Romanticismo queixoso. No nome da patria, da súa lingua e da súa gloria literaria, axitaban o bo gusto e a tradición contra o monstro bárbaro e informe importado do estranxeiro.

A crítica moderna revisou este xuízo producido na febre da loita; fozou nos arquivos e descubriu nos Románticos devanceiros autenticamente gauleses e irreprochabelmente Idade Media. Insinúa mesmo, atrevida que é, dúbidas sobre a lexitimidade da literatura clásica; trátaa mesmo de variedade accidental, particular aos séculos XVII e XVIII e aos gustos e as ideas deses tempos aristocráticos. A revolución de 1789, derrocando a vella sociedade, trouxo á superficie novas clases sociais que rexeitaron a literatura dos aristócratas, retomaron a tradición e volveron a comezar cunha nova forma a literatura do século XV, que aínda que desprezada e relegada a «atracción de feira» e condenada ás tabernas e as cociñas, se apañara para ir tirando e crear obras salientábeis. As causas deste renacemento literario hai que procuralas non no movemento romántico de 1830, conducido por Victor Hugo, cando Delacroix batía na escola de David, senón no período literario, tan pouco coñecido, que enterrou o século pasado. Tres obras, que fixeron época e apareceron en 1801 e 1802, Atala, Le Génie du Christianisme e René, marcan esta etapa do romanticismo. Aseguraríanlle a vitoria se as crises da política e os tumultos da guerra non absorberan os espíritos e non os viraran de calquera seria preocupación literaria.

A publicación de Atala foi festexada como o nacemento dunha filla do Rei; a «non semellante das Floridas» engaiolou o público. «Todo é novo, o lugar, os personaxes e as cores», berraba Fontanes. En poucos meses fixéronse cinco edicións da novela, dúas imitacións e traducións a todas as linguas. Os críticos, que eran os adversarios políticos, tanto os que se moqueaban da súa mistagoxía católica como os que atacaban a súa lingua, as súas imaxes, as súas inverosimilitudes e os seus absurdos, inclinábanse, no entanto, perante a «filla das palmeiras», a admirar «a música nova da frase… a arte de variar e de regular o cortexo dos epítetos… o acorde do son dunha palabra co sentido dunha idea ou o matiz dunha imaxe… o encanto descoñecido das descricións». As almas sensíbeis estaban conquistadas, e para prolongar a súa embriaguez musicábase Atala, convertíana en romances e reproducíanse mediante o gravado e a pintura as súas principais escenas. Morellet comeza a súa pedantesca crítica de Atala: «que se devore e e loe tanto como Clarisse Harlowe e La Nouvelle Héloïse» mediante escusas ao lector e a seguridade de que «o seu seo non encerra un corazón de pedra»3. Le Mercure de France (16 termidor ano IX), catro meses despois da súa aparición, anunciaba Seis novelas imitadas de Atala por Vincent Daruty. Música e acompañamento de harpa e de trompa necesario (sic) de Pierre Guveaux, dedicadas a Madame Bonaparte. O xornal aseguraba que «P. Gaveaux achega ese pensamento soñador e ese encanto da soidade que son o carácter de Atala», e salientaba que «desde hai dous meses os xornais están enganchados a esta novela, se altera cada frase, se parodia sen graza, se burla sen alegría». Mais, engadía, «o nome da heroína e do autor están en todas as bocas que recompensan o éxito». Nunca obra algunha veu máis ao caso, nin respondeu mellor ás necesidades do público, nin se adaptou máis exactamente aos gustos do século.

«A literatura, formulaba arrogantemente Mme. de Staël, é a expresión da sociedade». Con efecto, só podemos explicar o entusiasmo con que se acolleu as primeiras producións románticas de Chateaubriand se revivimos, mediante o pensamento, os sentimentos e as paixóns das mulleres e dos homes que as aclamaban, e se reconstruímos a atmosfera social na que se movían. Considerada así, a crítica literaria xa non é ese insípido exercicio de retórica, no que se distribúe a censura e o eloxio, no que se outorga premios de composición e se parafrasea sobre o Belo en si, este esplendor do Verdadeiro, senón un estudo de crítica materialista da historia: nas páxinas mortas o analista procura non as belezas do estilo, senón as emocións dos homes que as escribiron e as leron. Analizar desta maneira as orixes do romanticismo é unha tarefa ardua: a época foi pouco remexida, aínda que encerra máis documentos sociais dos que sospeitan os historiadores; e o seu estudo permite comprendermos a evolución política, literaria e artística da sociedade burguesa. Neste ensaio de crítica debín remontarme ás fontes e ler coa pluma na man as publicacións aparecidas do ano III ao ano XII [de 1793 a 1804] (novelas, poemas, obras de teatro, obras de filosofía, revistas, xornais). Entre os escritos modernos que me axudaron neste traballo, debo citar Histoire de la société française pendant la Révolution et le Directoire, de Ed. e J. Goncourt, tan rica en investigacións orixinais mais tan desprovista de espírito crítico, e o Étude sur Chateaubriand et son époque, de Sainte Beuve, o fino e malicioso crítico.

2

Chateaubriand chamaba á guerra de España o «René da súa política», querendo dicir a obra mestra da súa carreira pública. René é, con efecto, a súa obra capital; é a poética autobiográfica dunha xeración. Contén en xerme as cualidades e os defectos que a escola romántica debía desenvolver e esaxerar; marca un momento crítico na vida social e literaria do noso século.

Para chegarmos até o home cuxas paixóns vibran ao unísono das dos seus contemporáneos, hai que arrancar a René o seu envoltorio novelesco, despoxalo impiadosamente da fraseoloxía pintoresca, moral, relixiosa e sentimental coa que se cobre como heroe de teatro; só entón teremos o home de carne e óso, e acharémolo feito á imaxe dos homes que, atravesando a revolución, abandonárona. René era o fillo menor dunha familia de Bretaña, destinado á Igrexa; segundo o uso aristocrático, era sacrificado, así como as súas catro irmás, ao fillo maior. Seu pai, fidalgo campesiño, de natureza arisca, era «o terror dos criados, súa nai, o flaxelo»4. «Tímido e afectado diante de seu pai, só se achaba cómodo e contento canda a súa irma Amélie». A penuria e a avaricia, os anfitrións inevitábeis das familias nobres, cargadas de fillos, arruinadas e humilladas polo luxo dos arribistas burgueses, agrearon o seu carácter desde a infancia. «Á morte de seu pai, foille necesario abandonar o teito paterno, herdo de seu irmán. Retirouse con Amélie á casa dos avós».

Na súa casa alimentárano de desprezo cara á calquera forma de traballo: nada premido para se endosar a sotana, continuou a súa vida ociosa, «a perderse entre grandes breixos», a soñar esperto sobre «unha folla seca que o vento arrastraba… cara a un estanque deserto onde o xunco murcho murmuraba». A inactividade aquecía o seu temperamento ardente, «parecíalle que a vida redobraba no fondo do seu corazón, que tería o poder de crear mundos». E antes que Alfred de Musset, escribía na soidade aborrecida:

… Que me dean unha pedra,

Un croio. É das paz das tumbas

Que fuxo e teño brazos cansos de repouso5.

A irmá aconselláballe docemente: «Irmán, sai o máis axiña posíbel da soidade, que non é boa. Busca algunha ocupación. Sei que ris amargamente desa necesidade, a que existe en Francia, de tomar un estado… Vale mellor, meu caro René, semellar un pouco máis ao común dos mortais e ter menos desgrazas». Tomar un estado, semellar un pouco máis ao común dos mortais, mais esta era a desgraza das desgrazas para René. Outro fidalgón, que viviu uns cincuenta anos despois, achaba como o mozo bretón:

…todo traballo imposíbel;

Un oficio calquera, un traballo de criado,

Provocaba nos seus beizos un riso inextinguíbel.

Mais Rolla posuía «tres bolsas de ouro». Durante tres anos viviu como libertino vulgar e «a moa do embrutecemento» triturouno. Os homes do século XVIII estaban forxados dun metal máis rico. As miserias temperábanos, os vicios engrandecíanos.

A pobreza obrigaba a René a vivir «retirado nun arrabalde» de París. Pola noite, canso de vans e humillantes trámites, «detíñase nas pontes para ver agacharse o sol e pensaba que baixo tantos teitos non tiña nin un amigo», e ningún protector. A soidade neste deserto de homes, máis amarga que a que coñecera nos campos, angustiábao. O corazón, enchido de desexos insatisfeitos, habitaba un mundo baleiro para el. Pobre e privado de praceres, esgotábaos mediante a imaxinación, desilusionábase usar tanto de nada. René, novo, ambicioso, vigoroso, inflamado polo desexo da muller, vivía «descoñecido na multitude» e as mulleres adobiadas e embriagantes ían e viñan arredor del e ignorábano. Devoraba cos ollos as que non podía comer a beixos: suplicio de Tántalo, para se volver louco. «Non tendo amado nunca, conta, agoniábame cunha superabundancia de vida. Algunhas veces coraba subitamente e sentía deitar no meu corazón, como regatos unha lava ardente. Algunhas veces lanzaba berros involuntarios e a noite perturbábase igualmente cos meus soños e as miñas vixilas». Chamou á morte. «Erguédevos, tempestades desexadas que debedes levar René aos espazos doutra vida». Xulgándose abandonado pola súa irmá, a súa única amiga, pensou no suicidio. «Ai!, está só, só na terra! Unha languidez secreta apoderábase do meu ser. O fastío pola vida regresaba a min cunha nova forza». Amélie salvouno. Renaceu á esperanza: foise a América, non a baterse con Lafayette e Rochambeau6, senón para cambiar de lugar. René distínguese pola súa incapacidade para servir a unha causa, a un partido, e para pensar nos outros. O seu individualismo é feroz: Eu, sempre eu! é a súa divisa. Regresa de América cun grotesco proxecto de «descuberta dun paso baixo o polo Norte»; acreditando merecer a fortuna e a gloria, corre a sometelo ao Señor de Malesherbes, daquela ministro. Foi despedido, mais non se xactou diso. Acabados os seus recursos, recaeu na miseria. Estala a revolución, pouco disposto a se bater polo rei e os privilexios da nobreza, dos que é unha das súas vítimas, aproveita as circunstancias para contraer en Bretaña un rico casamento. Finalmente ten cartos, finalmente vai gustar dos praceres e esgotar todos os gozos. Realiza o que pode coa fortuna da súa muller, deixa que acabe completamente soa a súa lúa de mel en Bretaña e lisca para París: nun abrir e cerrar de ollos, dilapida nas casas de xogo e de libertinaxe os cartos da súa lexítima. Para eludir a acusación de aristócrata e a lista de sospeitosos, corre pola seccións, as asembleas populares e toma a figura dun sans-culotte. «Só me ocupaba, di René Chateaubriand no seu Essai historique, en rebaixar a miña vida para colocala ao nivel da sociedade». Esta existencia perigosa non lle conviña. Emigra, asiste ao asedio de Thionville, é cando menos a súa narración, mais sospeito, segundo certas pasaxes do Essai historique, que foi recrutado e enrolado no exército do Rin, e que, á primeira ocasión, desertou. Refuxiouse en Inglaterra e vexetou en Londres nunha tal indixencia que case morre de fame. Unha vez debeu cambiar de casa ás escondidas para non pagar a renda, deixando á súa patroa por toda fianza unha maleta chea de papeis sen valor. René laiouse entón de non coñecer un oficio manual que lle permitira «gañar unha media coroa por dia»7. O xentilhome rebaixábase ás expedicións da bohemia: todo se afundía arredor del e nel: as miserias da vida amargaban o seu corazón e esnaquizaban a súa virtude. «Cómpre recordarmos, escribe, que por todas as partes se honra o hábito e non o home. Pouco importa que sexas un moinante se es rico, un home honesto, se es pobre. As posicións relativas fan na sociedade a estima, a consideración, a virtude… Nos accesos do desespero e nos delirios do éxito, todo sentimento de honestidade extínguese, con esta diferenza: o arribista conserva os seus vicios e o home caído perde as súas virtudes». (Essai, etc., p. 466 e 601).

O vento de impiedade que sopraba extirpara a súa fe. «Deus previra que sempre sería desgraciado? Si, indubidabelmente. Pois ben, Deus non é máis que un tirano horríbel e absurdo!… Deus, a Materia, a Fatalidade, só son Un… Os homes saen da nada e a ela retornan». A dúbida torturaba a René: nunca tivo a enerxía de elevarse até unha convicción materialista. Os románticos teñen a mesma debilidade. Algúns, por chularía, proferiron insultos contra Deus como contra un inimigo persoal, mais, ao proferilos, tremían. René non imitou ese diaño que esperaba a vellez para se converter. Fontanes, que perdera de vista había doce anos, que fora lanzado a Inglaterra polo golpe de estado de Fructidor (4 de setembro de 1797), fixo resplandecer diante dos seus ollos o brillante porvir reservado aos defensores do catolicismo, entón renacente: afanouse en plantar aquí a filosofía e renegar de Jean-Jacques, que, non obstante, admiraba. E antes de que a tinta do Essai secase, e coa mesma pluma que anotaba os seus apuntes escépticos, escribiu Le Génie du Christianisme; e para dar garantías ao partido que o enrolaba, imprimiu no Mercure (1eiro de nivoso ano IX): «A miña loucura é ver Xesus-Cristo por todas as partes». Infelizmente, tivera a imprudencia de enviar o seu Essai aos seus amigos de París; estes lembráronse e dubidaron da sinceridade da súa conversión. Escusouse pretendendo que a morte de súa nai fora o seu camiño de Damasco: «Chorei e acreditei», foi a súa resposta. O mesmo accidente aconteceulle a Mme. de Staël: mais no seu caso foi a morte do pai que, da filosofa, fixo unha cristiá romántica. Cambiade o sexo do neófito e de golpe cambiades o do convertedor. Outros personaxes distinguidos recorreron a seu pai e a súa nai para explicaren as variacións da súa conduta. A cruz de miña nai, os cabelos brancos de meu pai, a voz do sangue, convertéronse posteriormente en trucos dramáticos, mais a honra de descubrir o partido que se podía tirar de seu pai e de súa nai na cidade e no teatro pertence a René Chateaubriand: este achado é tanto máis meritorio canto o novo réxime destruía a antiga maxestade da familia e inscribía no seu código a prohibición da busca da paternidade. Os románticos encargáronse de conservaren nos seus versos e na súa prosa as virtudes das que se despoxaba ao fogar familiar. Offenbach, ao facer cantar a Mlle. Schneider Le Sabre de mon père, rompeu en anacos as belas frases do romanticismo e restabeleceu a realidade no teatro.

O pinchocarneiro de René, con ou sen explicación plausíbel, non presenta nada que deba asombrar; homes outramente graves, como Maine de Biran, de Gérando, etc., executaron igualmente piruetas parecidas: os costumes e os acontecementos impuñan semellantes viraxes de consciencia Chateaubriand explicouse claramente sobre este tema: «Criminalizade a Doumeriez pola venalidade dos seus principios, di; supondo que este reproche fose verdadeiro, sería máis culpábel que o resto do seu século? Nosoutros, romanos desta idade de virtude, mantemos en reserva os nosos vestidos políticos e mediante medio escudo entregado á porta, cadaquén pódese procurar o pracer de nos facer vestir alternativamente coa Toga ou a Libré, un Casio ou un criado». (Essai, páxina 333.) Estas palabras impresas en 1797 son estrañamente proféticas.

Os Renés, ao fin do século pasado, pululaban pobres e orgullosos, ávidos de praceres, torturados pola ambición e a soñaren con fortunas súbitas, inactivos e sempre inquietos, sempre á procura dun «ben descoñecido». Os seus intereses levábanos á revolución, que emancipaba a clase cadete da nación e que abría aos cadetes das familias nobres a carreira das honras, noutros tempos fechada para eles. Moitos destes desclasados da aristocracia lanzáronse a cegas ao movemento; outros, máis prudentes, máis timoratos, René era destes, dubidaron e esperaron os acontecementos. Uns puideron escapar ás levas agachándose nas administracións, outros deberon emigrar. Os que foron incorporados aos exércitos republicanos conducíronse valentemente, gañaron chatarreiras, títulos e terras; algúns, moi poucos, desertaron. Tomándose como tema e describindo nunha lingua imaxinada e apaixonada as súas tempestades mentais, René daba unha voz aos sentimentos desgarrados mais confusos desta raza de homes novos axitados e ardentes, que, a cabeza enfebrecida por miraxes de fortuna, de gloria e de honras, chapuzaban na lama, as botas gastadas e esburacadas. Era o tempo en que estaba permitido a todos aspirar a todo, esperar todo; avogados das silveiras, tendeiros, artesáns, cocheiros revelábanse xenerais de exército, lexisladores e ditadores dos pobos. René é a autobiografía grandilocuente, ampulosa, mentireira e, no entanto, fondamente verídica, destes condenados da ambición.

Se René describira os seus sentimentos na lingua simple, alerta e espiritual de Voltaire e de Diderot, o seu relato pasaría desapercibido8. Se dixera a verdade e nada máis que a verdade, as súas desgrazas semellarían tanto máis vulgares canto as aspiracións dos lectores fosen máis exaltadas. Chateaubriand, na súa primeira obra, o Essai sur les révolutions, oprimido pola dolorosa e trivial realidade, escribiu baixo o ditado das súas angustias. Teño fame, berrou: «só existe un infortunio real, o da falta de pan. Cando un home ten a vida, o vestido, un cuarto e calefacción, os outros males esvaécense. A carencia absoluta é unha cousa espantosa porque a inquietude do mañá envelena o presente». Chorou lamentabelmente para excitar a piedade, «a miña memoria, noutrora feliz, estrágaa a tristeza… Atácame unha doenza que me deixa poucas esperanzas». Se a súa queixa chegara a dominar os berros da praza pública e o tumulto das batallas, os Renés que xa non estaban famentos de pan e de carne responderíanlle: que nos importa a túa memoria que declina e a túa saúde que se estraga, nós tamén temos os nosos males e as nosa doenzas. Afogamos a besta das nosas entrañas; énos preciso saciarmos os demos do noso corazón e da nosa cabeza.

Mais cando René escribe a súa autobiografía, a hora das realidades triviais pasou para el. A súa lembranza só regresaba algún afastado serán. Só soubo preservar ese milagre neboento, tinxido polos sentimentos do presente. A descrición dos seus sentimentos idealizados desta maneira pola lembranza e a narración das súas impresións persoais, diluídas no torrente das sensacións contemporáneas, pareceulle aos lectores semellante á música de ópera da que se escoita a melodía sen lle emprestar atención ás palabras. Falou a lingua imaxinada e sentimental que entendían os seus contemporáneos; salpicou o seu relato con condimentos coñecidos e apreciados na época. Chateaubriand revelouse como un artista incomparábel nesta arte de cociña literaria; entusiasmou ás mulleres e os homes e fundou a escola romántica de Francia.

3

Os burgueses de 1802 atravesaran tempos terríbeis: un regresaba do exilio, o outro saía dun calabozo; aquel, apañado na cama, fora expedido ás fronteiras; ese outro fora denunciado como tépedo; os que, arroupados na súa insignificancia, viviran ser seren inquietados, foran aterrorizados polos espectáculos cuxo recordo lles producía estremecementos. «A maior parte dos homes, escribía en 1800 Mme. de Staël, aterrorizados por vicisitudes espantosas das que os acontecementos políticos nos deron o exemplo, perderon agora todo interese polo perfeccionamento de si mesmos e están demasiado afectados polo poder do azar para acreditaren no ascendente das facultades intelectuais»9.

Os Renés temeran pola súa cabeza. Foran obrigados a simularen as figuras dos sansculottes, a «se degradar para non seren perseguidos». (Mercure, Termidor ano VII). Chateaubriand di máis poeticamente «a rebaixaren a súa vida para póla ao nivel da sociedade». La Harpe fora perseguido pola imaxe «deses patriotas con mostachos entre os cales eran numerosos os aristócratas moi prominentes anteriormente e metamorfoseados despois, que erguían o sabre ou o caxato nas seccións en nome da Igualdade sobre un pobre infeliz que esquecera atualo e ameazaba con endereitalo»10. Se non se viran, cando menos se escoitaran feitos espantosos como os que René conta no seu Essai: Un garda nacional atravesa coa súa baioneta unha rapaciña que choraba a seu pai guillotinado «e a praza sobre a morea dos mortos, tan tranquila, como se se fixese un bocoi de palla». «Mulleres dacabalo sobre os cadáveres de homes amontoados nos carros, procuraban cos risos horríbeis saciar a máis monstruosa lubricidade». A única posibilidade de engadir creto a semellantes anécdotas e repetilas abondo para caracterizar o enlouquecemento dos espíritos. O medo mataba o amor á vida e paralizaba até o desexo de defendela. «Vin, escribe Riousse, longas fileiras de homes que enviaban ao matadoiro, ningunha queixa saía dos seus beizos, camiñaban silenciosamente… só sabían morrer. Non é tanto a afrontar a morte como a afrontar a dor que sería necesario acostumar aos homes. Cantos homes se deixaron cortar a cabeza por ter medo a que lles rompesen os brazos»11. Unha vez abatida «a tiranía dos antropófagos» (designábase así aos Xacobinos), os Renés enriquecidos nas falcatruadas das cédulas, dos bens nacionais, dos víveres, das subministracións, temían polas súas terras, polo seu ouro, pola súa situación adquirida. Temían render contas da súa fortuna e da súa conduta. Os curas, que saían dos buracos onde se enterraran, espallaban o odio e a vinganza; os nobres regresaban arrogantes, ameazaban con castigaren os culpábeis, recuperaren os seus bens, destruíren esas insolentes e inicuas fortunas, que Rivarol chamaba «terríbeis obxeccións contra a Providencia». Os Renés dos dous sexos que tremía desde había dous anos só podían interesarse por novelas sobrecargadas de acontecementos imprevistos, de escenas atroces e de paixóns ao vitríolo.

Demandábase o esquecemento mediante a lectura: a cantidade de novelas que se publicaban é incríbel, até cinco ou seis por día. «Un vendedor de novidades no Palacio de Tribunal (Palais-Royal) recibiu nunha mañá catorce novelas, postas á venta por primeira vez» (Décade philosophique, 10 Mesidor ano IX). Unha revista, a Bibliothèque des romans, dirixida por Mme. de Genlis, os cidadáns Legouvé, Piévée, Pigault-Lebrun, etc., «entregaba a análise razoada das novelas… con notas históricas referentes os autores, as súas obras e os seus personaxes coñecidos, enmascarados ou emblemáticos». A análise rápida dalgunhas novelas que estiveron de moda, será a mellor maneira de dar unha idea dos gustos do público.

Les Chevaliers du Cygne, conte historique et moral, de Mme. de Genlis, en tres volumes de catrocentas páxinas cada un (1796). A heroína morre na páxina trinta do primeiro volume, mais o seu cadáver ensanguentado sae da tumba e todas as noites vai deitarse ao lado do seu marido, un Otelo do tempo de Carlomagno. A moda das novelas Idade Media comezaba. O Monxe (1797). Historia dun monxe español, guapo mozo e elocuente orador; namorase dunha relixiosa, o vicio. Sofre tortura, é encerrado nun in pace, evoca Satán, resucita mortos, percorre a terra, como o Xudeu errante, perseguido por diabos. Chateaubriand estimaba esta novela. Ernesta, pola cidadá d’Antraigues, (1799), as mulleres escribían moito mentres a tribuna e o campo de batalla absorbían a enerxía dos homes, é unha novela dun realismo que non deixa nada a desexar. Polo demais, todas as novelas desta época anunciábanse como estudos segundo a natureza. A infeliz Ernesta casa cun Barba Azul, especie de xigante, non coñecendo máis que a xenealoxía do duque de Saxe-Gotha, do que é mordomo. Só fala de cans, lobos, xabarís, naipes e dados. Arruínase no xogo, rouba os diamantes da súa muller, aldráxaa, maltrátaa: dunha patada lanza a súa filliña de dous anos contra a parede; vive publicamente cunha baldragas, obriga a Ernesta a recibila, encadea á súa esposa nun sombrío castelo da Selva Negra e morre asasinado pola súa querida proclamando a inocencia da súa lexítima: unha santa.

La Décade philosophique (10 Pluvioso ano VII), despois de constatar o entusiasmo polas novelas inglesas, engadía, «podemos afirmar que posuímos en orixinal e da nosa propia colleita os horrores dos que os máis esixentes poden estar contentos, que non carecemos de personaxes atroces, atrozmente deseñados, que temos espíritos-corpos, é dicir, fantasmas que non existen, feliz invención pola que se distinguiu eminentemente mistress Radcliffe, que somos ricos en descricións do sol e da lúa, en lugares románticos, en acontecementos novelescos, en fin, que non somos menos expertos que os nosos mestres na ciencia das lonxitudes e na arte de multiplicar os volumes… Conseguise naturalizar o spleen, intentouse imitar o humour; mais é preciso que sexa máis fácil producir Radcliffe que Sterne, non podería, cando menos, deixar de proclamar os nosos éxitos neste xénero, debo dicir que, até o de hoxe, só me tentou inocentemente». Mme. de Staël constataba o mesmo feito: «Desde que as institucións cambiaron, e mesmo nos momentos máis tranquilos da revolución, os contrastes máis estimulantes non foron obxecto dun epigrama ou dunha enxeñosidade espiritual». Supúñase que esta incapacidade de rir e de burlarse era unha doenza pasaxeira dos espíritos esgotados polos acontecementos revolucionarios: nada diso, é constitucional, vinculada a causas orgánicas que non podo investigar neste artigo; limítome a sinalar o feito. O romanticismo abre a era do serio, da melancolía, do sentimentalismo, das imaxes grandiosas e das descricións sensacionais: «as obras alegres, predicía Mme. de Staël cun raro sentido de adiviñación, serán desdeñadas como simples esparexementos do espírito, do que se conserva poucos recordos». Coloca na categoría de espíritos miserábeis «Candide e as obras deste xénero que se rin mediante unha filosofía burlona da importancia outorgada aos intereses máis nobres da vida»12. Un romántico que foi un «príncipe da crítica», Jules Janin, sen ser apupado e calado polo ridículo, debía entregar unha contrapartida moral e sentimental a O sobriño de Rameau. De todos os novelistas, só Paul de Kock, soberanamente desprezado polas aguias da novela, soubo achar un pouco da alegría anormal e desbordante de Rabelais e dos nosos vellos contistas. Musset e Balzac, nas obras da súa primeira mocidade, intentaron facer revivir «a filosofía burlona» (Mardoche e Jean Louis), que contrariaba os sentimentos delicados de Mme. de Staël e dos seus contemporáneos: apresuráronse a renunciar á súa tentativa. O naturalismo moderno, ese rabo do romanticismo, non puido aínda achar na natureza e na vida social nin espírito, nin alegría, nin burla escéptica.

O espírito e a alegría estaban igualmente desterrados do teatro. «Non rimos abondo, salientaba La Décade (30 Fructidor ano IV). Os actores xa non son cómicos. Queixámonos, berramos aos autores: facédenos rir, e cando despregan unha alegría franca e inxenua, a nosa delicadeza apúpaos, envíaos ao bulevar, como se tivésemos medo de nos comprometer ao rir». O teatro, durante a revolución, transformárase nunha area política; sans culottes e aristócratas batíanse no patio de butacas. Acabouse por levar á escena os feitos do día en pezas chafalleiras. Diversos teatros no Nivoso ano IV representaban: Réclamations contre l’emprunt forcé. O teatro de La Cité Variété entregara no Floreal ano III: L’intérieur des comités révolutionnaires, ou les Aristides modernes, arrastrábase na lama os Xacobinos vencidos; en Frimario ano IV, Pont de Lodi, que reproducía as peripecia da batalla que Augereau acababa de gañar; no Xerminal do mesmo ano Les Français à Cythère, que informaba aos franceses de que o tratado de Campo-Formio anexionaba á República esta illa mitolóxica. A carón destas pezas de actualidade que transformaban a escena en xornal falado, o público só toleraba óperas cómicas salpicadas de xogos de palabras e de refráns, e traxedias ateigadas de asasinatos: eis dous especímens, Le Lévite d’Ephraïm, tirada do libro dos Xuíces por Lemercier (ano IV). Un membro da tribo de Leví, perseguido por un monstro que personifica a Carrier, que acababa de ser guillotinado, entrégalle a súa muller, faina violar por unha tropa de bandidos. O marido mátaa, despézaa en doce anacos que distribúe ás doce tribos para encirralas á vinganza. O académico Arnault facía representar no Teatro da République, Oscar fils d’Ossian, traxedia en cinco actos. Oscar ama a Malvina, a muller do seu amigo, que morre no segundo acto, resucita no cuarto, xusto a tempo para impedir o casamento de Oscar e Malvina. Oscar vólvese louco, mata ao seu amigo, volve á razón e mátase. Unha literatura tan salpresada soamente podía convir aos homes que saían do Terror.

«Máis a revolución afástase de nós, escribía La Décade (20 Floreal ano V), máis os destinos de France nos parecen iluminarse», lede: menos tememos pola nosa cabeza e a nosa bolsa. Os espíritos, ao se tranquilizaren, reclamaban un alimento intelectual menos salpresado. As novelas psicolóxicas, que tomaban como modelo a potente e orixinal novela de Godwin, Caleb Williams, que foi levada ao teatro, e as novelas sentimentais, postas de moda por Werther, comezaron a pulular. Esta época revolucionaria abordou todos os xéneros que a literatura romántica, naturalista, realista, decadente, etc., debía por vez desenvolver e abandonar para volver a retomar máis unha vez. A invasión das novelas alemás sucedía á das novelas inglesas: traducíase e imitábase as producións choromiqueiras, insulsas e aborrecidas do outro lado do Rin. «Como o espírito que se produce en Francia, escribía un anónimo, non pode encher o consumo do país, fundei un bonito comercio sobre a importación do espírito do Norte. Hai xa anos que traio das feiras de Alemaña grandes partidas de literatura bruta, que fago enfraquecer en París, nun obradoiro de tradución. Este honesto tráfico, que non tende menos ao perfeccionamento da intelixencia pública que ao da miña fortuna… outórgame a reputación de non ser un parvo, aínda que tiven a debilidade de pór o meu nome nalgunhas obras que pagara»13.

A melancolía e o sentimentalismo apodéranse das novelas. Emilie et Alphonse, con este subtítulo: perigo de entregarse á primeira impresión; tres volumes (1799). Alphonse, un mozo español, notábel pola súa beleza, as súas grazas e, sobre todo, «por unha fonda e conmovedora melancolía», envelena a primeira vista o corazón da demasiado tenra Emilie. Malvina, catro volumes (1800), escrito por unha muller, así como a novela precedente. Malvina fixo un voto, non consagrar a súa virxindade a Maria como a Atala de René de Chateaubriand, senón consagrar a súa vida ao seu fillo. A Delphine de Mme. de Staël fai un voto análogo, era a época dos compromisos solemnes. Os homes eran tan variábeis que non se sabía que inventar para impedir que cambiasen, cos acontecementos, de opinión, de principios, de sentimentos e de conduta: xuraban unha constitución ao fin do verán e antes da caída da follas votaban outra. A sensíbel Malvina afánase en imitar os políticos; esquece o seu xuramento e ama a sir Edmond, fermoso, valente, melancólico, etc… mais moi libertino: engana sen escrúpulos a varias Malvinas simultaneamente. Palmyra, de Mme. R*** (1801). Tres fatalidades pesan sobre a heorína. Palmyra é pobre, vagabunda e bastarda: adora, infeliz!, a un milord que Simplicia, a filla do duque de Sunderland, ama. O Don Juan de alén-Manga acomodaríase facilmente ás dúas namoradas á vez, mais a aristócrata e a vagabunda rivalizan, non en quen acaparará o obxecto das súas chamas comúns, senón en quen o cederá á súa rival. Enrédase e enlámase no amor queixoso, tenro, lánguido e melancólico. Que lector puido chegar até o final? Palmyra tivo un éxito tremendo.

As dúas novelas de Chateaubriand, Atala e René, posúen o inestimábel mérito de encerrar, nun pequeno volume e nunha forma literaria, as principais características do momento psicolóxico, esparexidas en innumerábeis e hoxe ilexíbeis producións, que nacían para morrer ao día seguinte.

A fatalidade marca desde o seu nacemento a Atala e René. «Miña nai concibírame na desgraza, relata a bastarda de Luisiana. Púxome no mundo con grandes esgazaduras das entrañas, desesperou pola miña vida. Para salvala… a miña nai prometeu á Raíña dos Anxos que eu lle consagraría a miña virxindade. ». «Ao vir ao mundo, custeille a vida a miña nai», narra o mozo de Bretaña, mais isto non lle chega, engade: «Fun arrancado do seu seo co ferro». Esta fanfurriñada romántica non é da súa colleita, é unha reminiscencia do Macbeth, de Shakespeare, que René Chateaubriand aprendera en Inglaterra a coñecer e admirar. Denígrao, no entanto, para compracer a Fontanes e os seus outros protectores reaccionarios. A Fatalidade, esta interpretación relixiosa de fenómenos dos que non se saben descubrir as causas; a Fatalidade, da que os Románticos de 1830 usaron e abusaron tan libremente, era daquela outra cousa que un expediente literario, recentemente recuperado dos Gregos: se Racine se servía dos Gregos e dos Romanos para enmascarar os cortesáns de Versalles, que son os personaxes das súas traxedias, non recorría á Fatalidade para explicar as súas accións. Os acontecementos da revolución foran tan imprevistos, a súa sucesión tan repentina e a súa acción sobre a vida e a fortuna dos individuos tan violenta e tan brusca, que as nocións ordinarias sobre a orde das cousas se transformaran. A fin de comprendermos estes fenómenos sociais que golpeaban e destruían como o raio, as explicacións ordinarias eran insuficientes. Os espíritos aterrorizados non as atribuían a causas naturais, senón a causas misteriosas, a conspiracións, a complots tenebrosos, ao ouro de Pitt, do duque de Orleáns, a causas que nacían do milagre. O home era o xoguete de acontecementos terríbeis, que só obedecían á cega e inconsciente Fatalidade. Esta necesidade de relacionar todo co azar, coa Fatalidade, lanzaba os espíritos á superstición e ao catolicismo: existen aínda outras causas completamente realistas que explican o renacemento do catolicismo e o carácter relixioso do romanticismo.

René, golpeado pola desgraza desde o ventre da súa nai e rexeitado polo seu pai, só encontra afecto na súa irma Amélie: recompensa a tenrura que lle prodiga desde a infancia non mencionándoa máis que para dramatizar o seu relato, para se realzar e para se dirixir os cumprimentos que decentemente non podía dicirse a si mesmo. «A terra non ofrece nada digno de René», di Amélie. A adoración de si mesmo é a virtude de René: neses tempos de revolución, era necesario estreitar os afectos no máis pequeno espazo, condensalos na súa pel, como o filósofo grego portaba a súa fortuna no seu cranio, a fin de presentar á desgraza a superficie máis pequena posíbel. O egoísmo feroz fora unha calidade necesaria para a conservación do individuo: «interese e corazón humano son dúas palabras semellantes», formula brutalmente o Chateaubriand do Essai. (p. 601)14. Mais os Renés de 1802 perderan esta inxenua franqueza do René de 1797: agachaban este amor repregado sobre si mesmo a fin de facer acreditaren que devorcaban o seu corazón sobre a humanidade e sobre toda a natureza. A prosa e os versos enchéronse de sentimentos humanitarios, a palabra filantropía, que se insinuaba timidamente na lingua antes da revolución, voou de labio en labio; máis tarde, Auguste Comte, o pedante e estreito filósofo burgués, ao xulgala murcha, doulle un dobre: altruísmo.

Amélie, ao igual que René, expulsada do teito paterno, non tiña fortuna. Se ben os maridos eran raros, as rapazas casadeiras abondaban no mercado. Por si soas, constituían unha das cuestións sociais da época, que J.-B. Say, na súa torpe utopía Olbie, publicada en 1800, resolvía mediante a creación de comunidades laicas de rapazas e de viúvas, análoga a Les Béguinages de la Flandre. O catolicismo ofrecía antes da revolución o asilo dos seus conventos ás fillas sen dote da aristocracia: Amélie puido aínda usar este recurso. Mais a irmá de René non podía entrar en relixión como unha simple mortal. Consagrouse a Xesús, o amante divino, o corazón estragado por unha paixón criminal: a nai de Atala, aínda que sentía remexer no seu seo o fillo de López, do español, do inimigo da súa raza, casou co «magnánimo Sinaghan, semellante a un rei e honrado polos pobos como un xenio». O amor incestuoso da súa irmá forneceu a René a súa grande escena. O incesto é un dos preciosos recursos da arte romántica. A toma de veo é dramática. Esta paixón, adobiada co incesto e co catolicismo, manifesta vigorosamente as interminábeis e banais consideracións de René sobre a sorte dos imperios, así como as súas sentimentais e lacrimosas declamacións sobre a debilidade humana e os seus melancólicos e aburridos desafogos sobre a soidade. As novelas de tese estaban á orde do día. Le Mercure do primeiro de Xerminal ano IX dicía: «A novela non é máis que o pretexto, o fin é falar de si mesmo; é unha area onde se ataca, onde se defende. As alusións á súa conduta e as súas opinións regresan sen cesar. Vinga a súa política, a súa moral, a súa literatura, a súa reputación, o seu talento, o seu sexo». La Nouvelle Héloïse, un modelo copiado por todos, abonda en disertacións morais, en tratados políticos, en controversias relixiosas, en cuestións literarias e outras. A intensa vida política dos anos anteriores habituara ás longas discusións que, por si soas, non podían salientar unha novela de entre as ducias delas que aparecían todos os meses. Les rêveries sur la nature primitive de l’homme, de Senancour, publicada algúns anos antes que René, aínda que impregnadas de melancolía e ateigadas de divagacións metafísicas, pasaron desapercibidas, segundo a observación de Sainte-Beuve, que engade que «o mundo de René fora verdadeiramente descuberto por aquel que non tivo o honor de nomear». Sainte-Beuve equivócase, o mundo de René fora descuberto antes de Senancour e Chateaubriand, mais a honra de marcalo co seu selo corresponde a Chateaubriand. Soubo servirse da lingua, das imaxes e das paixóns do día, e personificar ese mundo sentimental e ideal que os contemporáneos portaban no seu corazón e na súa cabeza.

Senancour, que viviu setenta e seis anos triste e solitario, tiña unha natureza delicada, mórbida, gris, derramaba melancolicamente o seu noxo. O século, pola contra, era novo, fogoso, impaciente por vivir, por devorar o espazo. Como a laverca engaiolada, ensanguentaba o seu peito cos obstáculos que aprisionaban os seus movementos; axitábano crises nerviosas; e cos bocexos e espreguizamentos, erguíase sobre os pés e estiraba os seus musculosos membros. O seu malestar pasaxeiro só proviña dun exceso de fatiga ou de vitalidade desocupada. Os homes amaban a acción e procuraban o movemento, os que actuaban polo pensamento eran enérxicos do tempero de Julien Sorel, d’O vermello e o Negro, e non dos nerviosos e desacougados, como Obermann, Amaury de Volupté e Didier de Marion de Lorme. Senancour pertence máis ben á xeración de 1830, a vitalidade reducírase: vivía por outra parte en Suíza nun medio menos aquecido que o de Francia e o de Inglaterra. Chateaubriand é o verdadeiro representante literario da xeración que tiña trinta anos ao inicio do século. Estaba inactivo, o noxo rillábao; tiña febre e estaba embriagado de movemento. Aborrecía a soidade, como Mme. de Staël, como Rivarol, como Fontanes, como todos os seus contemporáneos, o que non impide a René cantar mentireiramente o amor da soidade en todos os tons, apresurándose a saír dela para se precipitar no torrente dos humanos. Cando a un dos chantres inspirado da soidade se lle falaba das belezas do lago Leman, respondía: «Oh!, o regato da rúa Bac!». A falsidade no sentimento e a esaxeración na expresión foron as características do romanticismo, desde a súa orixe, que remonta a Rousseau, até os nosos días: a literatura da clase burguesa só podía ser mentireira como os seus anuncios, a súa propaganda e os seus prospectos, e falsificada como as súas mercadorías. A queixa monocorde e doente de Senancour é sincera; os sentimentos de René son esaxerados impulsos cara a unha violencia que provoca o sorriso. Mais esta esaxeración e esta falsidade no ton era xustamente o que gustaba. Os homes deste tempo subíanse á cabeza e tensaban as súas forzas a fin de saíren da súa situación, a fin de se lanzaren alén do mundo tanxíbel para esgotar o ardor e a paixón que fervían nos seus cranios. A vida monótona de cada día producíalles náusea: «Como?, berraban, medir trapos, copiar cartas, defender parvadas cando só é necesario especular co trigo, o azucre, os garavanzos, con non importa que mercadoría para espertar millonario! Como? Podrecer nunha tenda, embrutecerse nun oficio cando os esmoleiros de onte, moi coñecidos e que podemos sinalar co dedo, viaxan en carroza, viven en hoteis, pasean fachendosos adobiados de ouro e cubertos de xoias e se acomodan nos ministerios. Non temos, nós tamén, dereito aos millóns e aos gozos dos marqueses, dos duques, deses cos que nos cruzamos na porta? A igualdade perante dos empregos e a fortuna, eis a máis gloriosa conquista da revolución!». A fortuna lentamente amasada polo traballo, era xogo vello, vella moral, vella rutina. A revolución non os liberara para sometelos ao traballo. Querían a fortuna súbita, achegada por un lanzamento de dados ou a especulación: xogaban e especulaban con rabia. Cobizas ardentes, aquecidas sen fogo pola contemplación do éxito e comprimidas polas realidades das súas posicións, torturaban aos máis mediocres dos fillos da burguesía subitamente emancipada. Para adormeceren os seus apetitos irritados que ninguén conseguía saciar, embriagábanse de ideal así como de opio, embarcaban cara aos países das quimeras, para o mundo da mentira e da poesía.

A versificación mecánica do século XVIII petrificara a poesía e facíaa impotente para expresar os novos sentimentos da alma social. Mais a revolución renovara a lingua falada na tribuna e escrita no xornal e as novelas. Palabras, xiros, formas das frases, imaxes, comparacións chegadas de todas as provincias e de todas as capas sociais, invadiran a lingua castigada, pulida, lixeira e elegante dos salóns aristocráticos, a lingua de Montesquieu e de Voltaire, e revolucionáraa. A prosa poetizábase porque a poesía embarrancaba no prosaísmo máis cutre e convencional. Chateaubriand apoderouse da linguaxe forxada pola revolución e manexouna como xenio virtuoso: só foi cando a lingua romántica se afirmou na prosa a súa supremacía retórica e elaborou os elementos dunha lingua poética que Victor Hugo puido, pola súa parte, facer triunfar o romanticismo na poesía.

NOTAS

Posted By

Xesús González Gómez

(Galiza-Catalunha)

You might also like

1.2K

* Crónicas Ernesto Salgado Areias

Galego, memória e afeto (I) | Ernesto Salgado Areias

12 Dezembro, 2020

2.2K

* Ensaio Fotografia José António Lozano Língua

Monólogo, em silêncio, da língua e da fala | José António Lozano

7 Janeiro, 2020

2.2K

* Ensaio Fotografia Poesia Xesús González Gómez

Vinte e unha poetas catalás para ao século XXI (2/2) | Xesús González Gómez

4 Abril, 2019

More from Críticas

2.9K

Sobre “Estado Demente Comrazão”, de Paulo Fernandes Mirás | Alfredo J. Ferreiro Salgueiro

Posted On 19 Novembro, 2022 Alfredo J. Ferreiro Salgueiro 0

Estado Demente Comrazão é um livro complicado. É por isso que não está na moda. Parabéns ao seu autor!

11.0K

O tempo das “Não-Coisas”. E o uso excessivo das redes sociais segundo Byung-Chul Han

Posted On 5 Janeiro, 2022 Tiago Alves Costa 0

"O que há nas coisas: esse é o verdadeiro mistério" Jacques Lacan   Agarramos o smartphone, verificamos as notificações do Instagram, do Facebook, …

Editor Picks

XIIº Encontro de Escritores de Língua Portuguesa

14 Setembro, 2024 0

Seis poemas de Bendinho Freitas

2 Setembro, 2024 0

Doce Setembro | Morgado MBalate

1 Setembro, 2024 0

Três galegos no comité organizativo da PROPOR 2024 | Brais Rivas Ferraces e Luigi Cavaliere Martínez

13 Junho, 2024 0