A Fundación Mapfre vén de abrir as portas a unha magna exposición temporal, De Chagall a Malévich. El arte en revolución, unha xusta e completa escolma de obras mestras. Curioso o título desta exposición: entre a visión colorista de Chagall e a síntese en branco e negro de Malévich cabe un mundo. Por que se coñecen máis os “ismos” que xurdiron en París ou Alemaña? A quen botar as culpas de que as numerosas artistas de vangarda que traballaron en Rusia non sexan tan coñecidas como Frida Kahlo? Moi recomendable o disfrute desta exposición.
*
Svomas de Vitebsk. Chagall versus Malévich
Chagall. O Paseo. 1917
Nin eu mesmo os entendo. Non son literatura. Son só composicións pictóricas que me perseguen. As teorías que podería inventarme para explicalos, e as que aducen outros en relación coa miña obra, son unha necidade absoluta. Os meus cadros son a razón da miña existencia, a miña vida; iso é todo (Marc Chagall).
No ano 1918, xa dentro da Rusia revolucionaria, os soviets deciden pechar as academias de artes tsaristas e crean os svomas, ou Talleres Libres de Arte Estatais. O primeiro será o de Moscou. Ao ano seguinte (1919) decídense crear >svomas en moitas vilas rusas, entre elas en Vitebsk. Nesta vila nacera Marc Chagall (1887-1985), dentro da numerosa comunidade xudía que habitaba nesa cidade, e o cargo de director deses svomas recaerá precisamente na súa persoa. Chagall, Por aqueles anos Chagall xa estivera vivindo en San Petersburgo e viaxara a París, onde o sorprenderan moito as cores dos fauvistas. Paralelamente este artista sentirase atraído polas orientacións expresionistas que nacen en Alemaña e noutras áreas europeas, tendo amigos entre eles, e compatriotas como Kandinski. Desde a dirección do svomas de Vitebsk o autor de O Paseo proporá unha liña de actuación ligada á tradición cultural rusa. De feito a súa obra sempre terá unha forte dependencia das súas raíces xudías e rusas, e mais da importancia que lle concedeu ás cores (anos máis tarde Picasso afirmou que, despois de Matisse, Chagall era o pintor que mellor entendera a esencia das cores). Como director logra atraer a esa cidade periférica (hogano Vitebsk é unha cidade enclavada en Bielorrusia, e chámase Vítsiebsk) numerosos artistas e estudantes interesados na creación artística. Así, por esa escola pasarán como profesores El Lissitzky, un dos nomes fundamentais nas vangardas de Rusia, e tamén Kasimir Malévich. Na escola de Vitebsk é onde Malévich difundirá e establecerá a súa revolucionaria concepción da arte: o suprematismo; a negación das cores e tamén das formas. O choque entre Chagall e Malévich logo aparece, en discusións, nas clases. Chagall estaba certo que tiña un grupo de profesores e alumnado como seguidores das súas propostas, pero aos poucos meses constata que toda a escola abrazara as propostas rachadoras e novidosas do autor do Cadrángulo. A Chagall non lle quedou outra que, en 1920, marchar para San Petersburgo.
Esta vivencia limitada a unha pequena vila do inmenso territorio ruso reflicte bastante ben a atmosfera e os tempos convulsos polos que pasa a creación artística naquelas terras revolucionarias. Todo son novidades. Aínda que estas novidades xa veñan de antes da revolución —como estima o comisario Prats— e agora traten de instalarse e de producir linguaxes novas que eliminen as tradicións. Non é tan fácil. Cando Malévich colga o seu famoso Cadrángulo (ou Cadrado Negro) nunha exposición, faino nun lugar alto. Non no centro da parede e á altura dos ollos. E faino como desde sempre se puxeran as iconas relixiosas nas casas rusas, ortodoxas. O suprematismo, para rachar co pasado, está a inventar substitutivos para as pezas que se facían antes? O pasado está diante, ou queda detrás? Seica hai linguas onde o pasado se representa diante das persoas falantes, porque é a realidade tanxible, o que acontece, o que pasou. Mentres que o futuro artéllase con formas que indican a parte de detrás. Unha destas linguas é o aymara que se fala no norte e centro de Bolivia. Que dirección seguían as e os artistas que traballaban na Rusia revolucionaria? A innovación pura, ou a substitución de códigos estéticos para captar as mesmas verdades?
De Chagall a Malévich. El arte en revolución. Fundación MAPFRE, Madrid
Desde mediados do século XIX, o socialismo prometía a alternativa que mantivo o futuro aberto e que fixo que parecese finito o poder (e o convencionalismo) das clases dirixentes. Sería absurdo suxerir que todos os grandes pintores do século XIX eran socialistas; pero o que si é verdade é que todos eles esperaban que as innovacións que propoñían servisen a un futuro máis pródigo (John Berger. Sobre os artistas, 2015).
Malévich. A Segadora. 1912
As salas que a Fundación Mapfre ten no madrileño Paseo de Recoletos vístense de gala para albergar por uns meses obras mestras da creación artística que entre os anos 1905 e 1930 se xeraron nas vilas da Rusia, que logo pasa a ser e chamarse URSS. Son tempos de cambios e son uns territorios aos que na Europa máis occidental non se lles concede moita importancia respecto das propostas artísticas que alí naceron e floreceron. O París rutilante e bohemio brilla e escurece calquera outro foco con inquietudes plásticas. Pero a vitalidade creadora que se viviu na Rusia tsarista e logo na revolucionaria non ten parangón. Baste botar unha ollada á nómina de creadoras e creadores, e aos movementos vangardistas practicados e xerados nas terras das que se dicía estaban atrasadas en todos os aspectos sociais e culturais. Nestes dous vídeos pódese ver parte do contido da mostra, e as explicacións da actual directora de cultura da Fundación Mapfre, Nadia Arroyo.
É certo o pretendido atraso e marxinación no que as persoas vivían na Rusia de comezos do século XX?
A mostra De Chagall a Malévich. El arte en revolución que agora presenta a Fundación Mapfre revela todo o contrario. Nin atraso social nin intelectual. O propio comisario, Jean-Louis Prats (actual director da Fundación Marguerite e Aimé Maeght) no catálogo —insistindo no valor das e dos artistas desta época en Rusia— afirma: Foron os artistas os que se erixiron en revolucionarios antes da Revolución. A renovación plástica naquelas terras comezou moito antes de 1917.
Lentúlov. Catedral de S. Basilio. 1913
De Chagall a Malévich. El arte en revolución ofrece aos visitantes un cento obras mestras, de 29 artistas (mulleres e homes), e que foron cedidas por institucións tan importantes como a Galería Tretiakov e o Museo Pushkin de Moscú ou o Museo Estatal Ruso de San Petersburgo. O comisario da exposición é Jean-Louis Prats é experto en arte de Rusia e comisario de máis dun cento de exposicións (algunhas delas de arte ruso). Tamén foi o encargado dos inventarios e da supervisión dos proxectos de doazón ao estado francés das sucesións de Chagall, Jacqueline Picasso e Matisse, entre outras moitas responsabilidades.
A importante proposta que agora presenta a Fundación Mapfre, De Chagall a Malévich. El arte en revolución, escolma obras de artistas (mulleres e homes) tan coñecidos como Kandinski, Popova, El Lissitzki, Chagall, Goncharova, Malévich, Filónov, Exter, Ródchenko, as irmás Ender, etc. E os límites temporais gravitan entre 1905, a revolta popular que foi reprimida salvaxemente polas tropas tsaristas, e 1930, cando comezan outras novas represións, e ano no que se suicida o artista e dramaturgo Vladímir Maiakovski, quen deixou escritos dous derradeiros versos, intensos e dolorosos, ante a derrota represora que iniciaba a URRS:
Como é costume dicir, cuestión rematada
A barca do amor rachou contra a vida corrente
Mulleres creadoras. Cubofuturismo, raionismo
Non é que Natalia Goncharova, Olga Rózanova, Nadiezhda Udaltsova, Liubov Popova, Sofía Dimshits-Tolstaya, Varvara Stepánova, Alexandra Exter e Xenia e María Ender acompañen unha historia en marcha, senón que a crean. Formarán parte con ardor de calquera movemento que reflicta cambios profundos, en proceso ou futuros, desde o neoprimitivismo ata o raionismo, pasando polo cubofuturismo, o suprematismo e o constructivismo (J-L Prats, comisario, 2019).
Goncharova. Velocipedista, 1913
No ano 1913 a artista Natalia Goncharova pinta o seu famoso Velocipedista (ou Ciclista), presente agora en De Chagall a Malévich. El arte en revolución. Trátase dun lenzo que representa a un home sobre unha bicicleta, coa naturalidade e soltura que meses antes rematara de facer Marcel Duchamp no seu tamén ben coñecido Nu descendant un escalier. O movemento é evidente nas vibracións que o aire produce nas rodas e mais no corpo do ciclista. O fondo da escena —moi próxima ao home que transita— está compartimentado, con choscadelas ao cubismo. E pouco antes tamén (1909), Marinetti, en Italia, viña de publicar o Manifesto Futurista. É dicir, Goncharova está a confeccionar pezas pictóricas coetáneas dos persoeiros que se consideran máis revolucionarios nas artes vangardistas. Outro tanto se pode dicir do lenzo O baño dos cabalos (1911), magnífico exemplo de como Goncharova procura casar as tradicións pictóricas rusas e a novidade colorista que lle está a suxerir o fauvismo. Pero, … Goncharova non ten o nome internacional, nin ocupa posición preeminente no parnaso artístico como si o fan os outros dous artistas. Esta muller, xunto co seu home, o artista Lariónov, expoñen obra en Munich, xunto cos expresionistas, na mostra do Der Blaue Reiter, o pioneiro grupo de artistas expresionistas fundado un ano antes por Kandinski e por Marc. Posteriormente a parella deixarase levar polas rotas do raionismo, movemento que procuraba sintetizar o cubismo, o futurismo e mais o orfismo dos Delaunay.
No ano 1921 —en período revolucionario— a artista Liubov Popova firma un manifesto para proclamar o abandono da pintura como tal; da pintura de cabalete. Nese manifesto declárase que a organización dos elementos da produción artística debe volver á posta en forma dos elementos materiais da vida, é dicir, cara a industria, cara o que chamamos produción. Desde ese intre, acompañada por Róchenko e outros artistas construtivistas dedicarase ao deseño, téxtil e industrial. Pero ata entón fora unha artista comprometida coas vangardas europeas. Viaxa por Francia e Italia, e así coñece o cubismo e mais o futurismo. Na exposición que se reseña nestas liñas Popova está representada por varias pinturas. Unha delas, de 1913, titúlase Home+Aire+Espazo. Despois das súas viaxes europeas nesta peza detéctase claramente as influencias do cubismo analítico, aquel primeiro cubismo emperrado en descompoñer obxectos e figuras para ofrecer varios ángulos de visión do representado. Xogando con cores marróns e verdes, logo se descobren as formas xeométricas da figura masculina e mais das partes do fondo; conos, cilindros, rectángulos.
L. Popova. Pictorial Architectonics, 1916
Cómpre recoñecer que as numerosas mulleres que contribuíron a renovar as estéticas na sociedade rusa non o tiveron fácil. Por ser mulleres, e mais porque a sociedade rusa a comezos do século XX estaba ancorada en estruturas feudais. Por comentar a obra doutra vangardista valla o caso de Xenia Ender. Xenia nace nunha familia da que saen tres irmáns artistas: Boris, María e mais ela. En San Petersburgo entra no svomas baixo a dirección de Mijaíl Matiushin e acaba formando parte do equipo Zorved. Matiushin, reputado músico, inventa este vocablo, Zorved (Ver–saber), a partir de dúas verbas rusas que significan precisamente iso. O que propón Matiushin é superar as dimensións, transcendendo superficies e cores, e buscando a combinación de formas e cores, a partires das vibracións e das masas uniformes de materia. Neste tipo de pintura ten moita importancia a música e outras disciplinas. En De Chagall a Malévich. El arte en revolución preséntanse varias pinturas de Xenia Ender, o mesmo que acontece com Popova e Goncharova. Os lenzos non levan título e sempre se trata de composicións tendentes á abstracción, onde as masas de cores, sempre uniformes, crean formas, movementos e tensións, como procurando novas obxectividades e espiritualidades. Por circunstancias históricas a meirande parte das obras de Xenia Ender atópanse hogano no MOMus, o Museo de Arte Moderno de Tesalónika. Neste curto audiovisual o comisario fala das mulleres artistas mostradas na exposición.
Como se ve, moitas obras, moitas creacións son anteriores á Revolución Rusa (1917). Será certo que as vangardas artísticas axudaron a fermentar a rebeldía na sociedade rusa? A situación invértese completamente a partir do ano 1926. Comeza entón a represión. Poucos anos despois acontecerá o mesmo en Alemaña.
O pintor é un prexuízo do pasado. Suprematismo, constructivismo
¿Pero hay tiempo? ¡Sólo una vida!
¿Cabrá en magnitud tan medida
Lo perennemente absoluto?
Yo necesito los tamaños
Astrales: presencias sin años
Montes de eternidad en bruto.
(Jorge Guillén. Cántico, 1928)
Malevich. Cadrado negro. 1923
Un dos artistas máis representados en De Chagall a Malévich. El arte en revolución é Alexandr Ródchenko, un dos persoeiros claves na revolución estética que se producirá en Rusia. Róchenko pasa por ser o creador do constructivismo, movemento de vangarda caracterizado por superar “ismos” anteriores, como o cubismo, o suprematismo, o raionismo, e básicamente recoller técnicas de todas as disciplinas artísticas (pintura, fotografía, arquitectura, deseño, …) e buscar a síntese que sirva á Revolución e sexa para uso de toda a poboación. Procura por tanto superar a arte burguesa. Maiakosky dicía as rúas son os nosos pinceis, as prazas as nosas paletas.
Ródchenko apuntouse ás expectativas da nova sociedade e da nova arte que prometía a Revolución Rusa. Foi amigo e colaborador de escritores como Maiakovski, participou en moitos proxectos artísticos, nos que o teatro case sempre estaba presente, xa nas escenografías, xa na conceptualización de carteis revolucionarios, ou mesmo na fotografía. A destacar a obra titulada: Tríptico Monocromo (1921), para oporse e superar o suprematismo de Malévich, que achacaban de pintura de cabalete, burguesa. Na exposición que agora se comenta están colgadas varias obras súas, dentro do apartado dedicado ao constructivismo. Entre outras pezas pódese ver Composición (1918), un xogo de círculos de varias cores que semellan moverse libremente polo espazo, superpóndose e creados a partir das cores primarias. O que si se bota en falta, atendendo á evolución de Róchenko, é a ausencia de carteis, xa que será unha das súas actividades máis habituais a partir da Revolución. Para a elaboración destes carteis empregará moito a fotografía e as fotomontaxes, xa que acaba traballando en publicidade.
No ano 1913 estréase en S. Petersburgo a ópera futurista Vitoria sobre o Sol. Con música de Matiushin, loxicamente, e con vestiario e escenografía de Kazimir Malévich. Todo na obra tiña que ser rachador. O vestiario procuraba imitar robots, e a escenografía era simplemente un sol grande. Pero. Ese sol era negro e cadrado, sol que ao final da obra os actores rompían. A vitoria sobre o pasado, sobre a sociedade arcaica e tsarista. O sol, por tanto, non era outra cousa que a primeira irrupción pública do que logo será unha das iconas da arte rusa, e mundial: o Cadrángulo, ou Cadrado Negro, a peza clave do suprematismo.
Baránov-Rossiné. Ritmo, 1913
Xa se falou da participación de Malévich no svomas de Vitebsk, creado por Chagall. En 1920 Chagall cede a dirección do centro a Malévich, quen crea un grupo, con profesores e alumnado, coñecido como UNOVIS, abreviacións que en ruso queren dicir Forxadores da Arte Nova. A través deste grupo Malévich expandirá as súas ideas suprematistas: a supresión das cores, a superación da arte do pasado. Nun escrito, e sobre o seu Cadrángulo, Malévich declara: alégrome que o rostro do meu cadrado non se poida confundir con ningún mestre, nin con ningunha época. Non escoitei aos meus pais, nin me parezo a eles. Tamén eu son unha etapa. De que rostro fala? Como tamén se dixo, Malévich está a pensar na rotura co pasado (O pintor é un prexuízo do pasado). Nunha mostra das súas pezas feita en San Petersburgo, o artista coloca o cadrado negro sobre fondo branco alto, como nos fogares rusos se colocaban as iconas relixiosas. O seu cadrado, xa que logo, non ten face, non ten figuración.
Na exposición De Chagall a Malévich. El arte en revolución, e no apartado dedicado ao suprematismo están colocados na mesma parede as tres principais obras suprematistas de Malévich: o Cadrángulo, a Cruz negra e mais o Círculo negro, as tres nunha recreación de 1923. Por máis coñecidas que sexan, por máis reproducidas que se teñan mirado, o conxunto impresiona. Ao final semella que o espectador está diante de tres iconas, relixiosas, ou senón portadoras dunha linguaxe estética que transporta á unha fonda espiritualidade. No filme A Mirada de Ulises (Ulisses Gaze, 1995), do director Theodoros Angelopoulos, alá polo minuto 75 e seguintes a cámara recolle unhas escenas e unha secuencias espectaculares. Ás beiras do río Danubio están desmontando unha estatua colosal de Lenin, para colocala nunha barcaza. Cando logo a barcaza, coa estatua de Lenin (como se fose un enterro) pasa a carón das aldeas, as persoas persígnanse e rezan, os homes tiran os puchos. É a conversión do gran revolucionario ateo nun santo! Os tres lenzos de Malévich provocan unha impresión similar.
Elenco insuperable, catálogo magnífico. Arte dexenerado
(…) Para o cumprimento mellor do encargo social, debemos estar á vangarda da nosa clase máis progresista, debemos loitar xuntos con ela en todos os frontes de combate. Debemos facer anacos a lenda da arte apolítica. Este vello conto aparece agora baixo un novo aspecto, cuberto pola charla dos amplos panoramas épicos (primeiro épicos, logo obxectivos e por último sen partido), falando do gran estilo (primeiro grande, logo elevado e por último celestial), etc., etc. (Maiakosky. Consellos sobre como escribir poesía para os obreiros)
Kandinski. Nubrado. 1917
Son moitas máis e moitos máis os artistas representados na excelente mostra De Chagall a Malévich. El arte en revolución. Habería que citar entre os máis coñecidos a Kandinski, gran teórico e precursor dos expresionismos, e logo endereitado polos vieiros da abstracción. En total 29. A cambio de non citalos, nin referenciar obras expostas agora na Fundación Mapfre, recoméndase pasar pola mostra e, de vagar, sentir os sabores de tanta obra mestra. ¿Cales poden ser as razóns que propiciaron que na Rusia de comezos de século XX houbese unha pléiade tan ampla, variada e revolucionaria nas artes plásticas? A vida en xeral era tan dura que impelía a buscar saídas novidosas? Tal vez esa riqueza intelectual e estilística non sexa privativa da pintura ou da escultura. Pódese dicir o mesmo da literatura? E da música?
Así mesmo, loar o esforzo —outro máis— que Mapfre tivo que facer para elaborar o catálogo da exposición. 300 páxinas para unha exhibición de calidade técnica e literaria. Os textos de Jean-Louis Prats, comisario, e mais de Yevguenia Petrova e Jean-Claude Marcadé, os dous especialistas nas vangardas rusas, e Leyre Bozal Chamorro, membro do equipo da F. Mapfre, son excelentes e complementan perfectamente os contidos estéticos da exposición.
Desde a Revolución 1917 abríranse museos de arte en moitas vilas de Rusia, desde o Báltico ata Vladivostok. Estes museos, chamados Museos de Cultura Artística, foron dirixidos por moitas e moitos dos artistas que están presentes en De Chagall a Malévich. El arte en revolución. Por todo o territorio da URSS se prodigaron escolas artísticas. O resultado foi que durante os anos 20 houbo toda unha efervescencia cultural no novo estado. Pero. No ano 1926 aparece nun dos xornais de máis tirada un artigo titulado Un monasterio financiado con fondos estatais. Alí denunciábase os gastos e os rebumbios artísticos que había no Instituto Estatal de Cultura Artística. A continuación Gorki, o escritor, veu a dicir o mesmo nun congreso de escritores. As consecuencias logo chegaron: comezouse a apostar polo Realismo soviético e iniciouse o peche dos museos, das escolas. E, pouco a pouco, as obras de arte das vangardas foron retiradas dos museos, e almacenadas en certos centros. Por sorte, en todo o aparato estaban moitos dos artistas que agora eran censurados, e lograron —con variada artimaña— que as obras non fosen destruídas. Esa é a razón principal, segundo explica con detalle a historiadora Yevguenia Petrova no seu artigo incluído no catálogo da exposición: La vanguardia rusa en los museos de Rusia. Entre os anos 30 e 50, tanto na URSS como en Alemaña, as creacións das vangardas foron catalogadas como arte dexenerado. Stalin e Hitler tamén estaban de acordo niso.
Unha excelente experiencia visitar De Chagall a Malévich. El arte en revolución. Na Fundación Mapfre (Madrid. Ata o 5 de maio de 2019).
You might also like
More from Crítica de arte
Irving Penn, a fotografía sen ornamentos | Lito Caramés
A Fundación MOP (A Coruña) ten o acerto de presentar unha mostra antolóxica de todos os traballos do gran fotógrafo …
entre espelhos falsos magritteanos e peugadas in-corpóreas de Bete Gouveia | Luís Serguilha
«entre espelhos falsos magritteanos e peugadas in-corpóreas de Bete Gouveia», por Luís Serguilha
