Nestas liñas pretendo compartir a miña opinión e preocupación ante o libro que leron durante o sexto curso de primaria, para a materia de Galego, na clase da miña filla. Trátase de Mamá, quero ser Ziggy Stardust, e foi publicado por Xerais en 2018. A autora é Iria Misa Peralba (Gondomar, 1983), profesora de Secundaria e licenciada en Filoloxía Inglesa. A trama xira en torno a unha nena, Aine, que sofre a incomprensión e a imposición social por non encaixar nunha determinada idea do que debe ser e facer como nena. O seu contacto casual co personaxe de Ziggy Stardust —unha das múltiples personalidades escénicas que adoptara o músico David Bowie ao longo da súa carreira— supón un verdadeiro terremoto vital para ela, que a levará ao longo das páxinas a se identificar non só con ese personaxe (“Eu non son Aine, son Ziggy Stardust”) senón, en correspondencia con tal fantasía infantil, a crer e expresar que xa non é unha nena senón “un neno”. Este argumento pretendidamente serve á autora, tal como explica na entrevista incluída ao final do libro, para abordar unha cuestión que acha a faltar nas súas aulas (lembremos que é profesora de Secundaria): a dos chamados “nenos trans”.
Tentarei debullar a continuación os principais aspectos problemáticos que lle atopo a esta novela e, sobre todo, ao feito de que se propoña (obrigue, en realidade) á súa lectura á rapazada de 11 anos en moitas escolas do noso país. E, deixando de lado algúns aspectos formais tamén criticables no terreo lingüístico, coma que a pretensión de que nunha canción a letra poida incluír o incantable termo “nenxs” ou os típicos castelanismos léxicos que pragan a literatura infantil e xuvenil (“mola”, “mola cantidade”, “guai”), e tamén algúns castelanismos gramaticais e defeutos da revisión editorial (palabras que faltan no medio dalgunhas frases…) a miña intención é centrarme do contido da historia.
Mamá, quero ser Ziggy Stardust fálanos dunha nena trans, aínda que se cadra, seguindo a autoidentificación que defende a novela… habería que falar dun neno trans? Efectivamente, existe unha realidade que pode ou mesmo debe ser abordada no proceso educativo: algúns nenos e nenas amosan unha desconformidade co seu sexo desde cativos, o cale pódelles producir a angustia coñecida na psiquiatría coma disforia de xénero. Porén, o primeiro punto onde a mensaxe da novela fai auga é que Aine en ningún momento da historia amosa ter problemas co seu corpo: non quere ter pirola, nin lle supón ningún trauma ter órganos sexuais femininos. Queda claro desde os primeiros capítulos que o desaxuste é entre a súa maneira de ser nena e as convencións sociais estabelecidas1. O único momento no que Aine expresa unha dúbida (nin tan sequera un malestar) é cando lle pregunta a súa nai qué pasará cando lle medren as tetas, pero iso é algo que aínda non sucedeu e que, polo tanto, resulta moi feble soporte para xustificar unha suposta disforia como soporte psicolóxico da trama. A resposta de súa nai a esa dúbida (un dos momentos máis terribles da novela, na miña opinión), consiste en dicirlle que se daquela aínda quere ser Ziggy entón irán a “un médico” (enténdese que para hormonarse e bloquear a puberdade, ou mesmo, se cadra, para unha dobre mastectomía… imaxes que a autora se coida ben de non presentar ás súas lectoras), dando a entender claramente, e impoñendo sutilmente á súa filla a idea de que é imposible ser Ziggy Stardust tendo tetas, algo tan carca e heteronormativo que faría remexer o propio Bowie na súa tumba. Non podemos esquecer a xenial resposta que o artista inglés adoitaba dar cando lle preguntaban por que aparecía vestido de muller (como na famosa capa da edición británica do single “The Man Who Sold The World”, de 1971): el retrucaba que o que levaba posto era “un vestido de home”. De feito, o gender-bending (trasgresión de xénero) coma o que facía Bowie, e que se supón que é unha das ferramentas argumentais usadas na novela que nos ocupa para defender a transexualidade na infancia, chega a ser cualificado por parte do actual movemento trans coma algo… transfóbico!
Mais volvamos ao suposto temor de Aine, a protagonista desta historia, acerca do que poida pasar cando lle medren os peitos e a repercusión que isto poida ter coa súa identificación mitómana co músico extraterrestre. Que esta preocupación de Aine é algo sen fundamento racional ou lóxico, desvélase máis claramente se nos poñemos no caso de que fose unha nena de raza negra: debería daquela preocuparse por branquexar a súa pel, ao máis puro estilo Michael Jackson, dado que o seu ídolo é branco? Ou alisar con agresivos produtos químicos o seu pelo crespo coma facían os afroamericanos nos anos cincuenta para parecerse ás estrelas de cine brancas? De todos xeitos, nin tan sequera é preciso situármonos nesa analoxía dunha personaxe doutra raza para detectar o incoherente do caso: Ziggy non ten tetas, certo, mais tampouco é galega, nin ten nove anos, nin ten vulva e vaxina… de feito nin tan sequera é terrícola… e ningunha desas diferencias semella implicar ningún problema para as pretensións da protagonista da historia creada por Iria Misa. Mais, de súpeto, a mera perspectiva de ter peitos parece virar un problema insalvable… un problema de saúde que súa nai conclúe (e cabe entender que a autora con ela) que cumpriría poñer en mans da medicina! Na miña opinión como pai, o personaxe exemplar dun ou dunha proxenitora cabal nunha novela respectuosa e realmente educativa, tería respondido algo ben diferente, algo coma isto: “E que problema pode haber porque teñas tetas? Seguirás sendo Aine e poderás seguir vivindo, vestindo e actuando como che pete”. Opino, con moitas feministas en situacións así, que faría mellor a novela en suxerir a idea de extirpar o xénero (isto é, acabar co sexismo) da sociedade no canto de extirpar os peitos a unha adolescente2… Así, di o sociólogo e activista trans Miguel Missé: “El rechazo al cuerpo tiene de fondo el rechazo a los imaginarios sociales que se proyectan en el cuerpo. Transformar el cuerpo es más rápido y más asumible para nuestro sistema social, y es el relato que muchas personas trans hemos aprendido para explicarnos. Construir y divulgar otros relatos es una tarea que me parece fundamental.”3
Non me resisto a facer notar outro aspecto que me chama a atención deste punto da historia. Refírome á linguaxe sen perspectiva de xénero, ao utilizar “médico”, en masculino. Non considero demasiado desencamiñado sospeitar que ese erro formal da autora poida ser indicio dun feble compromiso cultural co feminismo e coa educación en igualdade, que se amosaría con máis crueza no fondo da historia. Tamén na mesma escena, a bizarra imaxe que crea a autora de “sacar as tetas”, vencellada ao momento de quitar o sostén por parte da nai de Aine, anticipa de maneira alegórica a opción irreversible da mutilación, que non é explicitada en ningún momento (por non asustar a rapazada, as autoridades ou a editorial, podemos supoñer doadamente) máis si simbolizada e mesmo normalizada a través deste suposto recurso ao humor que emprega a autora. Mais esta xugosa escena aínda dá máis de si, porque nos trae ao maxín unha das incoherencias máis notables do actual activismo transxenerista: se se reclama a despatoloxización das persoas trans, se ser trans non é unha doenza… entón a que vén o de ter que acudir á medicina? Coido que aquí o único que a novela achega nesta cuestión á rapazada lectora é confusión. E achega nula información sobre a importante realidade das persoas que destransicionan. Explicar a existencia deste aspecto da realidade tería implicado, no caso da protagonista, recoñecer a posibilidade de Aine, se cadra despois dun tempo sometida a cirurxías e tratamentos hormonais irreversibles, se decatar no futuro de que o seu padecemento anterior non era debido a como se sentía ela con respecto ao seu corpo senón a como as sociedade trata a todas as mulleres. Unha posibilidade demasiado transcendente desde o punto de vista narrativo e demasiado relevante desde o educativo, como para deixala totalmente fóra da historia4. Como din na organización internacional Genspect, existen moitos motivos para que unha nena ou un neno sinta disconfort relacionado co seu sexo ou co xénero, e tamén existen moitas saídas desa situación. Precisamente a súa fundadora, a psicóloga Stella O’Malley, cando nena, afirmaba ser un neno e actuaba coma tal, mais coa chegada da adolescencia mudou de perspectiva (algo que adoita suceder na maioría dos casos, segundo diversos estudos; para o endocrinólogo William Malone é precisamentre a propia puberdade “parte da solución para crianzas con disforia de xénero”; e un referente internacional en disforia de xénero coma o psicólogo Kenneth Zucker afirma que a persistencia da disforia é “un mito”5). O’Malley recoñeceuse entón coma muller, e precisamente por iso agradece ao seu entorno familiar, educativo e social que non a “afirmaran” na súa idea preadolescente e oponse, desde esta organización, a que se induza ou fomente ese tipo de confusión nas mentes dos e das menores. Outra destransicionadora, Rachel Foster, explica no documental Dysphoric: “Eu estaba tentando amañarme a min mesma mudando o meu corpo, cando o que realmente precisaba mudar era o mundo que tiña ao redor”, sinalando o abuso e o maltrato que recibira como muller. A famosa destransicionadora Keira Bell, cuxo caso xudicial puxo en marcha en 2021 a revisión de toda unha serie de medidas e normativas no Reino Unido en torno á transexualidade —revisión que posteriormente seguirían outros países— afirmaba nunha entrevista, botando a ollada atrás: “Non había nada malo no meu corpo. Simplemente estaba perdida e non contaba co apoio axeitado”6.
Con todo, a máis abraiante e perigosa idea que acaba por transmitir esta novela é que se non che interesan as bonecas nin a cor rosa, se queres ter o pelo tan curto coma a maioría dos rapaces, se queres vestir coma un rapaz, se queres ter unha moza, se queres ser estrela do rock… entón tes que ser un rapaz. E isto comeza por afirmar que es un rapaz, e pode rematar por someterte a tratamentos médicos irreversibles para modificar o teu corpo e que pareza o dun rapaz. Como denuncia a organización de lesbianas británicas Get the L Out, “estase a impoñer a transición médica a rapazas que non se axustan aos estereotipos sexistas”. Keira Bell confirma a mesma impresión: “Case todas as nenas e adolescentes (se non todas) que queren ou fixeron a transición, senten que están no corpo trabucado porque non se axustan a algo que esta sociedade considera importante ou necesario. É necesario aceptar a desconformidade con eses estereotipos”. Nagore Goicoechea, unha desistidora española, afirma: “A disforia créase socialmente” e é “filla” do sexismo7. Os profesores de Psicoloxía José Errasti e Marino Pérez denuncian: “Nunca se había permitido la entrada en los centros educativos tan acríticamente de una postura reaccionaria irracionalista y sexista como ésta”8, e engaden: “De luchar contra los estereotipos sexistas se ha pasado a aclamarlos como la medida básica de lo que somos”9.
Isto é, estanse a revitalizar estereotipos que criamos en vías de extinción de que só hai unha maneira de ser nena e só unha de ser neno: “os nenos non levamos vestidos”, di incoherentemente a Aine-neno na p. 101, despois de loitar coma unha nena por levar traxe, e contradicindo o seu propio ídolo Bowie, un home que levaba vestidos cando lle petaba; ou cando se nos di dela que “nunca se comportou como unha nena”, p. 135. Páxina tras páxina a idea é a mesma: cambiar de sexo, de identidade sexual, ser o que agora se resignifica coma ser trans é a única maneira de a sociedade te aceptar (polo menos a boa xente da sociedade: túa nai, os compas de clase, etc., porque os malos, os intolerantes, eses nunca te van aceptar de ningunha maneira). Só podes ser aceptado, ser como queres realmente ser, virando un rapaz para encaixar neses ríxidos modelos, ese rol de xénero que che asignan contra a túa propia natureza (porque os roles si que son asignados, e durante toda a vida, e non o sexo ao nacer coma nos di o discurso transxenerista, que en todo caso é identificado conforme a factores obxectivos). E non soamente isto, senón que che explican que a idea do que é ser un home ou unha muller é a que ti queiras. Así, fálase d’ “o que un sente, o que un é”, unha identificación sentimento=realidade que podemos ler na p. 135, clara defensa de ideoloxía transxénero que é negacionista da realidade biolóxica do sexo. “Non quero ser un neno, son un neno”, reafírmase nas p. 154 e 167 sen que ningún dos outros personaxes —amigos, nai, mestra, psicóloga— amose nin a menor estrañeza ou intento de argumentar que non podemos ser todo o que queiramos ser, algo que deberían comezar a ter claro a estas idades.
A este respeito é moi significativo que na novela se fale dun “taller” no que se propuña aos propios rapaces que fosen eles mesmos os que definisen o que é ser “neno” ou “nena”, o cal loxicamente fan cunha carga de estereotipos propios dunha sociedade patriarcal e machista e que en ningún momento se nos conta que se lles corrixan10. En efecto, malia estar cargado de escenas que expoñen ante as lectoras e lectores situacións cargadas de estereotipados conceptos acerca de como deben ser os homes e as mulleres, ningún dos personaxes que se supón que poden influír en Aine (os seus pais, tíos, mestres, amigos, incluído o ser imaxinario que fai de narrador…), en ningún momento lle explica que iso son constructos dunha sociedade que debemos aspirar a mudar e que non debe deixar que se lle impoñan por riba da súa propia identidade e autorrespeito. Isto en Galiza pode lembrarnos doadamente outra mudanza que se efectúa adoito na nosa sociedade, tamén pola presión e polos estereotipos, especialmente na xente moza e especialmente no seu paso ao ensino secundario: a mudanza de lingua do galego ao castelán, para así encaixar máis doadamente, cedendo á presión dos estereotipos lingüísticos11.
Mais, volvendo á presenza da mensaxe feminista nesta obra, eu non a atopei por ningures, e mais ben penso que agocha baixo unha aparencia progresista unha mensaxe mesmo contraria ao feminismo, de regusto patriarcal, ao deixar pasar como naturais eses constructos, ao amosar como a única saída argumental a mutación da identidade que finalmente asume a personaxe protagonista, cadrando punto por punto coa narrativa da ideoloxía transxenerista, da que a novela serve coma un cabalo de Troia máis dentro do sistema educativo e dentro dos fogares das xoves lectoras e lectores galegos. Como explican as autoras de La coeducación secuestrada, expertas académicas en educación e feminismo: “El transgenerismo concibe el hecho de ser mujer u hombre en función de la identificación con los estereotipos sexistas. Esto es lo contrario a lo defendido históricamente por el feminismo, a saber: que el hecho de nacer con el sexo femenino o masculino, una condición biológica inmutable, no guarda ninguna relación natural con los estereotipos de género o sexistas”. E cualifican os contidos que confunden sexo e xénero, como é o caso desta novela que nos ocupa, coma “ideas profundamente sexistas según las cuales no somos hombres o mujeres en función de nuestro sexo sino según nuestros comportamientos, gustos o apariencia”. As ideas queer-transxeneristas son, segundo estas expertas, “deliberadas”, “anticientíficas e irracionales”. E non está de máis lembrar, chegados a este punto, que materiais que conteñan “estereotipos sexistas ou discriminatorios” contradín a lexislación educativa vixente12, así como o Convenio de Estambul13.
Tristemente, a mutación sexual da protagonista non só se identifica dun xeito implícito como a única saída (máis ben fuxida14) senón que se deixa caer que é mesmo a única salvación da propia vida (“ata que lle ocorrese algo realmente malo”, chega a se insinuar na p. 140), co cal a autora colabora coa inflación do risco de suicidio que realiza certo activismo trans e que se ten denunciado mesmo por parte de persoas que se arrepinten, coma o caso relatado pola xornalista irlandesa Helen Joyce na revista Standpoint15, no que unha detransicionadora que extirpara peitos, útero e ovarios aos 20 anos revelaba: “Hai unha narrativa moi forte de que se non fas a transición, te vas suicidar… Eu realmente pensei que era a única opción que tiña.” É moi alarmante que esta novela poida colaborar con semellante narrativa, coa complicidade das autoridades escolares galegas, cando non hai datos empíricos que a soporten, como teñen denunciado a filósofa Kathleen Stock no seu libro Material Girls, referíndose ao contexto británico, ou o psiquiatra Marcus Evans, que traballaba para a famosa clínica Tavistock, o centro de referencia para procesos de transición médica, por citar só algunhas das voces que están a denunciar estas tendenciosas fake news.
Con todo, á propia autora escápalle unha pista da inconsistencia da súa propia mensaxe no epílogo do libro, cando lle fala á rapazada de Lady Gaga como exemplo de alguén que se inspirou claramente en Bowie. Daquela, se Lady Gaga pode ser, dun certo xeito, Ziggy Stardust e seguir sendo muller… daquela por que Aine, a nosa pequena protagonista preadolescente, non pode?!? Isto coido que revela unha grave incoherencia se o ollamos coas lentes do feminismo. Por certo, non viña mal tamén considerar aquí que tanto Bowie coma Gaga son referentes da bisexualidade, un campo de opción sexual totalmente ausente da mensaxe do libro, para o cal só parece existir o modelo de parella home-muller (“se de maior es un neno, igual podemos ser mozos”, dille unha nena na p. 102, recuando máis de medio século na educación sobre diversidade de orientación sexual). Tamén na entrevista que se inclúe ao final da novela a autora defende, en teoría, a denuncia dos roles de xénero (aínda que na práctica o seu relato os acabe por reforzar, como vimos explicando) e afirma que os rapaces deben “quererse tal e como son”. Por que, daquela, Aine non pode quererse tal como é, quererse como o que é, unha rapaza, e precisa ser o que non é, un rapaz, para sentirse aceptada e liberada das diversas violencias e problemas que a presionan? O malestar de Aine en ningún momento se nos describe coma un malestar co seu corpo, insisto, senón coa maneira en que a trata o seu entorno social, o cal imos coñecendo nunha serie de episodios ao longo da primeira parte da novela, principalmente. É Aine unha persoa trans ou máis ben é unha nena vítima da cultura social do patriarcado? O desenlace final da trama podería perfectamente ter sido unha Aine autoafirmada que rachase cos estereotipos (iso foi o que fixo Bowie precisamente, como a propia autora recoñece) e defendese que as nenas poden vestir e comportarse como lles pete, e os nenos igual, e que poden amar desde as súas feminidades e masculinidades heterodoxas a quen lles preste. Podía ternos transmitido a autora a mensaxe de que para defender os dereitos das persoas trans non é preciso negar a realidade, e que non existe ningún dereito á irrealidade.
Para apoiar esta idea de que a novela máis ca unha ferramenta útil supón un perigo educativo e nunca debería usarse nas aulas, polo menos non a estas idades e sen facer unha profunda lectura crítica da mesma, citarei in extenso a Kathleen Stock, filósofa especializada en feminismo e fición (do seu libro Material Girls. Por qué la realidad es importante para el feminismo, pp. 129-130):
(…) algunos médicos han hecho público que un número considerable de niños y adolescentes que se identifican como transexuales se sienten atraídos por el mismo sexo. Siguiendo el ejemplo de los mensajes de las organizaciones LGTB parece que interpretan sus propios patrones de atracción sexual como una señal de que deben tener una identidad de género desajustada combinada con una orientación sexual «heterosexual». Así, por ejemplo, las chicas que sienten atracción por el mismo sexo se interpretan a sí mismas como niños u hombres heterosexuales. La exploración de la identidad en los niños no es perjudicial en sí misma. Sin embargo, el asunto se enturbia cuando padres y profesores bienintencionados siguen acríticamente esta narrativa, y buscan lo que puede acabar siendo una medicación de por vida para alterar el cuerpo del menor y ayudarle a reflejar una identidad «real». Y, lo que es peor, también gracias a los lobbies de presión representados por las organizaciones LGTB, algunas asociaciones de terapeutas califican ahora cualquier cuestionamiento de estas narrativas como una forma de «terapia de conversión». Por lo tanto, se reducen considerablemente las oportunidades de que un niño o un adolescente escuche interpretaciones alternativas sobre sus deseos sexuales. A medida que estos niños crecen, algunos se dan cuenta de que siempre fueron homosexuales. Está surgiendo una oleada de «detransicionistas», muchos de los cuales son lesbianas y gays, que expresan ahora su arrepentimiento por los medicamentos o la cirugía que les recetaron en el pasado y que les cambiaron la vida.
Hai quen opina que en realidade o que se está a facer coas chamadas terapias afirmativas (da identidade de xénero) é un novo tipo de terapia de conversión (da orientación sexual), que converte a rapazas lesbianas (ou rapaces homosexuais) en rapaces e rapazas trans, respectivamente, heterosexuais, para alivio mesmo dalgúns pais e nais. As terribles terapias de conversión do pasado tentaban modificar con electroshock a mente de quen non se axustaba á norma, e agora faise algo equiparable, mais a base de hormonas sintéticas e cirurxía, buscando tamén axustar (converter noutra cousa) algo que se asume que está mal. Cal é entón a verdadeira afirmación e u-la auténtica conversión?
Na miña opinión, hai algo perigosamente errado no actual activismo transxenerista cando se pasa de reclamar a despatoloxización da transexualidade a dar pé á patoloxización das feminidades e masculinidades non normativas, que viran agora unha especie de doenza que se cura a base de “médicos”, isto é, terapias hormonais off–the–counter e operacións irreversibles mesmo sobre corpos aínda inmaturos. Así, grazas a certos vídeos de Tik-Tok temos nenos de 7 anos con terrores nocturnos (“Non quero ser un neno trans, mamá!!”), ou por causa dunha transmisión de información inaxeitada ás idades e carente de todo contexto da cuestión do xénero, facemos que algúns deses nenos que choran coma as nenas e aos que lles gusta xogar a papás e mamás, ou levar o pelo longo, acudan asustados a súas nais dicindo “Mamá, eu non me quero operar!”, simplemente porque algunha historia semellante á desta novela lles meteu na cabeza a idea de que se cadra deberían se transformar nunha nena. Sería ben máis interesante novelar unha historia real como a da ex-trans Nagore: “Soy mujer, porque soy de sexo femenino, pero reniego de los estereotipos y los roles que se me han impuesto. Visto de la forma más cómoda posible, no me gusta el maquillaje, me encanta ver mis músculos crecer, uso sudaderas, llevo el pelo corto, discuto con todo el mundo todo lo que puedo, y hago que la gente me escuche. Nada de ello cambia el hecho de que he nacido mujer”16. Os citados autores Errasti & Pérez pregúntanse: “¿Cuánto se reduciría el número de personas trans si dejásemos de contar como tales a aquellas personas a las que se les ha dicho, directa o indirectamente, desde el sexismo más rancio y conservador, que sus pensamientos, sus preferencias estéticas, sus comportamientos, sus emociones, sus gustos en cualquier ámbito son propios del otro sexo?”17.
Volvendo á trama do libro, resulta tamén pouco educativo que as actitudes dos personaxes adultos aparezan diferenciadas dunha maneira maniquea e simplista entre os bos (a nai e a familia materna) e os malos (o pai e a familia paterna, unha veciña rosmona, as familias dos compañeiros). Os bos son, claro está, os que aceptan sen máis e reafirman a decisión da protagonista de ser “un neno”. Os malos, isto é, os que non o aceptan, son ademais violentos (a nai de Carol), intolerantes (as familias dos compañeiros na escena final da novela), ou mesmo atrasados (non é casual que a familia paterna sexa “da aldea”, coman carne e mesmo —oh, horror!— lentellas; a familia materna, porén, é urbana, emigrada, comen hamburguesas, patacas fritidas e pizzas). O caso do pai é especialmente rechamante porque aparece totalmente deshumanizado de dúas maneiras moi notorias: a súa exclusión do título da novela (a nena dirixe nel o seu desexo unicamente á nai), e o feito de non ser referido polo seu nome en ningún momento da novela. Finalmente, de maneira moi coherente con este carácter de non-persoa, acaba desaparecendo, de mala maneira, do relato e mesmo, aparentemente, da vida da nena, sen que cheguemos nunca a saber os motivos da súa non aceptación da pretensión de cambio de identidade sexual da súa filla, nin os termos e motivos concretos das continuas leas coa nai ao respecto, furtándose así as perspectivas diferentes ás nenas e nenos que lean a historia, para que poidan xulgar e opinar un pouco por si mesmos, coñecendo os argumentos de todas as partes. Son malos, sen máis, porque seica non comprenden a Aine, e por iso acaban todos desaparecendo da súa vida, anulado por obra e graza da autora o seu dereito a existiren e a se relacionaren coa nena, aínda que na trama se xustifique implicitamente como unha decisión libre deles, torpemente xustificada cunha suposta intolerancia que acaba destruíndo o amor que previamente se recoñece que existe (entre Aine e o seu pai, e tamén coa súa avoa paterna).
De maneira indisoluble coa súa mensaxe transxenerista, a novela incorre nun concepto moi habitual na cultura moderna, o de no limits. Dicía un recente e polémico vídeo do Ministerio de Dereitos Sociais e Axenda 2030 que “Si puedes soñarlo, puedes hacerlo”. O libro pretende no fondo dicirlles exactamente o mesmo aos rapaces: “Aine, de maior, sería igual que Ziggy Stardust, un músico marciano que podía ser todo o que lle dese a gana”, lemos na presentación editorial da novela. Aine semella non rematar por percibir a diferenza entre ficción, pose e personaxe artísticas por unha banda e o mundo real por outra. O mesmo pensa que pode ser “un marciano” ca “un neno”: non hai diferenzas, non hai límite… abonda con que o desexes, con que o soñes. Soa a pensamento máxico, a conto de fadas infantil? Claro que si, mais tamén soa a posverdade, a filosofía posmoderna, a relativismo. Se fose un relato fantástico, no que unha nena virase un unicornio ou unha fada, e xa partísemos desa suspensión da incredulidade propia do xénero, pois tería un pase, mais esta novela pretende ser un referente dunha suposta realidade, a dos chamados “nenos trans”, e para comprender esa realidade é que a autora se lanzou a escribila, segundo recoñece. E velaí o seu perigo: tratar de facer pasar a fantasía de que podes ser o que queiras ser —mesmo aquilo que é bioloxicamente imposible— por un feito real, por unha opción que o propio alumnado que a ler podería doadamente escoller para si na vida real! E é que ademais estamos a falar dos desexos que aparecen nunha etapa da vida onde o máis común é a inconsistencia. Lémbranos Stock (op. cit., pp. 184 e 185, coa cursiva miña) algo que Iria Misa, coma educadora, debería coñecer perfectamente:
Ser un niño y un adolescente suele implicar identificaciones intensas pero fugaces: con buenas causas, estrellas del pop, actores, profesores, amigos, etc. […] Cuando hay tanto en juego, parece que lo mejor es un enfoque de «estar expectante» para ver si las cosas siguen igual o cambian. La intensa identificación inicial con un ideal de sexo opuesto o andrógino puede transformarse en muchos casos en otra cosa.
Stock a continuación relata o caso dunha detransicionista que se maravilla ao coñecer mulleres lesbianas e mulleres “masculinas” e que se pregunta: “¿Dónde han estado estas mujeres toda mi vida?”. Semella que o máis sensato, prudente e saudable sería presentar ás nenas e nenos das idades de quen están a ler agora esta historia ficticia dunha preadolescente trans, de maneira previa, historias ficticias ou reais de mulleres que aman outras mulleres, de mulleres que teñen unha maneira de ser mulleres que sae fóra dos cánones e roles do sexismo e do patriarcado… e outro tanto sobre homes femininos ou que aman outros homes… antes de lles falar da opción que presenta (aparentemente como única) esta novela. Unha boa oportunidade para ter tomado esa vía no relato presentábaselle á autora cando os malos da novela aparecen etiquetando a nena cos típicos termos propios das ríxidas estruturas mentais do patriarcado heteronormativo: “marimacho”, “camioneira” (oportunidade para reivindicar a igualdade no terreo profesional e rachar con estereotipos, que a autora tamén deixa pasar), “friki”… E a única opción que amosa a autora á rapazada lectora é librarse da etiqueta de “marimacho”… adoptando a autoetiqueta de “macho” (varón), contradicindo así o propio carácter andróxino de Aine e o propio caraćter andróxino de Ziggy/Bowie, o seu ídolo. Así, cabería pensar que non, que en realidade non quere converterse en Ziggy Stardust, porque en realidade ela xa o era, sen necesidade de se declarar “home”, o cal podería levarnos a pensar que a historia construída por Iria Misa carece en realidade da máis mínima consistencia argumental.
Se volvemos á moi relevante cuestión da saúde mental, é evidente que sobrevoa toda a novela, mais con algúns detalles preocupantes. Para comezar, chama a atención a idea da saúde mental que poida ter a autora cando confunde a Psicoloxía coa Medicina. Por outro lado, o bullying que sofre a nena, o trauma pola falta de aceptación de seus pais e compañeiros ante comportamentos e preferencias estéticas, a ansiedade e as repercusións psicosomáticas da mesma, e a identificación mitomaníaca súbita que xorde dela en torno á figura de Bowie/Stardust, a confusión realidade/fantasía… non son abordadas como problemas de saúde mental, e só na última parte da novela a nena acode a unha psicóloga (definida incorrectamente coma “médica da cabeza”), mais non se sabe moi ben por que nin temos a máis mínima información do resultado desa visita nin do diagnóstico, co cal quedamos sen saber o que nos quere dicir concretamente a autora con esa escena e coa aparición fugaz desa personaxe. Así, perde unha moi boa oportunidade para explicar a relación entre estes tipos de problemas de saúde mental e a non aceptación do propio sexo, algo do que como docente de Secundaria que é, tería que percibir e coñecer sobradamente. Asemade, un libro feminista tería falado e abordado máis a doenza social cá saúde mental das personaxes concretas, porque na novela o sufrimento psicolóxico parece coma se fose algo illado dun contexto social enfermo e enfermante, algo moi característico da visión neoliberal da emerxente pandemia de malestares psíquicos que padecemos. E outra oportunidade de educar sobre psicoloxía que perde a autora atopámola cando elude mencionar como acabou Ziggy Stardust, ao que o propio Bowie puxo fin porque lle estaba a afectar mentalmente no medio dunha contaxiosa Ziggymania: “It was quite easy to become obsessed night and day with the character. I became Ziggy Stardust. David Bowie went totally out the window. Everybody was convincing me that I was a messiah … I got hopelessly lost in the fantasy.” “My whole personality was affected … I thought I might as well take Ziggy to interviews as well. Why leave him on stage? Looking back it was very absurd. It became very dangerous. I really did have doubts about my sanity”. Se cadra a nai e o pai de Aine esqueceron contarlle esa parte cando lle descubriron o personaxe, e desde logo a autora si que esqueceu tela en conta, e de feito acabou por resucitar o perigoso delirio ziggymaníaco enterrado polo creador desa personaxe para llo contaxiar a unha nena inventada por ela décadas despois.
Tampouco podemos deixar de lado un feito que é eludido durante toda a obra: Aine non se identifica cunha persoa real senón cun personaxe de ficción. É dicir, o seu referente non é Bowie: ela quen quere ser é Ziggy Stardust, un personaxe teatral creado por Bowie, cunha enorme compoñente paródica das rockstars da época, cunha lexítima intención artística provocadora e mesmo humorística. Isto vén sendo coma se Aine tomase coma referente non só artística ou conductual, non coma unha fan, unha groupie ou unha imitadora mitomaníaca, senón para a construción da súa propia identidade sexual (de xénero, diría o transxenerismo), a Harley Queen, a Naruto ou a avatar Korra. Mais nin a autora nin os personaxes adultos que se nos dan como referentes correctos na novela, parecen verlle o máis mínimo problema a esta situación de confusión entre persoas reais e personaxes ficticios, que na vida real demandaría claramente unha abordaxe psiquiátrica. No mundo real estamos a vivir unha auténtica pandemia de problemas de saúde mental, que afectan especialmente ás persoas máis novas (o Instituto de Saúde Carlos III explica que en 2022 afectaban xa a 1 de cada 4 xoves españois), e nunha etapa como a adolescencia que é, como dixera o escritor británico Christopher Humpton, coguionista da película The Son, “unha carreira de obstáculos”, “unha fase perigosa” na que as persoas son “moi vulnerables”, suxestionables e apaixonables, obras coma Mamá, quero ser Ziggy Stardust fan máis mal ca ben. A historia de Iria Misa aínda agocha outro aspecto fundamental máis ás rapazas e rapaces lectores, relacionado coa saúde mental e que viría moi ben coñeceren: “a disforia infantil preséntase asociada frecuentemente a outros trastornos, coma os TEA, o TDAH, etc.” e “está vencellada cun erro de autopercepción que adoita remitir de maneira espontánea ao chegar á adolescencia”, como afirma unha orientadora educativa citada por Laura Hedo e Sandra Suárez nun artigo publicado en DiariEducacio.cat18. Engaden estas pedagogas que “obviar este aspecto é menosprezar a psicoloxía e a investigación científica, e outorgar un valor aos sentimentos que un(ha) menor pode ter nun momento concreto da súa vida, sen que sexan definitivos”. Aparte do feito de que padecer disforia de xénero non é o mesmo ca ser trans, algo que adoito se esquece, como xa teño comentado.
Nunha cuestión fundamental na educación como é a autoestima, nomeadamente nunha etapa tan proclive á baixa autoestima como é a adolescencia, a novela tamén é decepcionante. Xa desde o título se propón que a nena se converta nunha persoa diferente, ou mesmo peor, como acabamos de sinalar, nun personaxe de ficción. Non é “Mamá, quero ser COMA Ziggy Stardust”, senón que quere ser a propia personaxe (o cal reitera na fase crítica da súa conversión cando lle explica a unha compañeira de clase: “Non son Aine, son Ziggy Stardust”). En que momento a educación, a boa educación, pasou de potenciar a autoestima das crianzas, que se acepten e queiran tal como son, que reivindiquen o seu carácter único e especial, que rexeiten converterse en copia de ninguén, a promover xusto o contrario especialmente no caso das nenas que non encaixan cos patróns dominantes de beleza e feminidade? Cando pasamos do “ama o teu corpo e non deixes que ninguén cho faga odiar”19, ao “non deixes que ninguén che impida adaptar o teu corpo a un dos dous únicos modelos sociais de home e muller aprobados polo patriarcado”?
O alumnado precisa antes que nada formación básica en Ciencias Naturais para coñecer o que é o sexo, acompañada por Educación en Valores para comezar a entender un construto social coma é o xénero. Dito resumidamente: precisan unha educación feminista. As fantasías nas que un neno se converte nun dragón ou unha nena nun adulto rockeiro marciano están ben como lecer e diversión, pero sempre e cando se identifiquen coma tal e non como un suposto “material educativo para tratar o tema trans” que só vai engadir confusión nunhas mentes xa de por si desconcertadas cos cambios que están a experimentar nos seus corpos e pensamentos, e co aluvión de mensaxes que reciben a cotío por medios de comunicación e redes sociais. E os colexios non só están contribuíndo a sementar esa confusión nas súas mentes por medio deste tipo de obras literarias, senón tamén nalgunhas charlas de temática afectivo-sexual semellantes á que se menciona na novela, e nas que se lles lanza ao alumnado de 11 anos cuestionamentos como “e vós como sabedes que sodes rapaces ou rapazas?”, algo que obviamente todos eles saben pero que, probablemente ante a intuición dunha pregunta trampa, poucos se atrevan a contestar. Ese cuestionamento non estaría mal para punto de arranque para unha clase de Naturais, cun debate posterior acerca dos caracteres sexuais que diferencian machos e femias na nosa especie e os dimorfismos [???] sexuais no reino animal, mais se como toda resposta se lles di “xa imaxinaba que non saberíades responder…” e os desinformamos aínda máis falándolles de que “hai tribos nas que existen ate 8 xéneros”, a idea final coa que pode quedar á rapazada é que probablemente estean confundidos con respecto ao seu sexo e se cadra non son o que eles pensan que son, abrindo a porta a un totum revolutum que a penetración transxenerista nos institutos se encargará de agravar nos seguintes anos do seu percorrido educativo. Por se isto fose pouco, o feito de que algunhas empresas de redes sociais en Internet lles ofrezan a partir dos 13 anos a posibilidade de escoller entre máis de 50 xéneros á hora de rexistrarse reforzará esa idea e continuará a xerar dúbidas en rapaces e rapazas que, por eles mesmos, en moi poucos casos se terían cuestionado a que sexo pertencen, prolongando así aínda máis a confusión entre sexo e xénero.
Eu non podo deixar de imaxinar como tería sido o desenvolvemento da historia se os pais de Aine, non canto de levala a unha exposición sobre David Bowie a levasen a unha sobre unha artista moi querida que, en tempos nos que isto era en teoría moito máis difícil ca hoxe, levaba o pelo moi curto, vestía, fumaba e bebía coma os homes e que aínda por riba amaba outras mulleres… unha muller poeta chamada Gloria Fuertes. “Mamá, quero ser Gloria Fuertes” podía ter sido un libro moi fermoso e interesante, centrado nos dereitos das nenas a seren como lles pete, e sen necesidade de incorrer en perigosas fantasías e desvíos anti-feministas. E quen di Gloria, pode dicir referentes de feminidades heterodoxas doutras artistas coma a propia muller de Bowie (Imán), Greta Garbo, Marlene Dietrich, Grace Jones, Patti Smith, Tilda Swinton, Ellen DeGeneres, Annie Lennox, P. J. Harvey, Pink, Milla Jovovich, Billie Eilish, Miley Cyrus, K. Flay ou máis achegadas xeograficamente coma Sés ou Lucía Aldao… ou mesmo míticas ou históricas coma a deusa grega Athena, Xoana de Arco, Anne Lister, etc. En resumo: por que a autora escolle como referente unha persoa famosa que racha os estereotipos de home e non unha que rache os estereotipos de muller? Non podemos esquecer que se de algo carece, aínda hoxe, a educación vixente para avanzar na mensaxe feminista, é de referentes de muller.
Explicaba J. K. Rowling nunha carta publicada no seu sitio web20, os seus padecementos mentais durante a adolescencia polo feito de ser muller, e engadía que saíu deles grazas a referentes culturais que lle fixeron comprender a existencia e validez de maneiras de ser muller alén dos estereotipos que a ferían e dos abusos psicolóxicos e sexuais:
I found my own sense of otherness, and my ambivalence about being a woman, reflected in the work of female writers and musicians who reassured me that, in spite of everything a sexist world tries to throw at the female-bodied, it’s fine not to feel pink, frilly and compliant inside your own head; it’s OK to feel confused, dark, both sexual and non-sexual, unsure of what or who you are.
Malia quedar claro ao longo de toda esta novela que a nena non ten claras as diferencias entre homes e mulleres (“os nenos non teñen peitos”, asevera na p. 143, o cal contrasta rechamantemente co feito de que en ningún momento lle parece raro “ser” —sic— “un neno” e ao mesmo tempo ter vulva e vaxina), nin a distinción sexo/xénero, nin moito menos as diversas maneiras de vivir as propias identidade e orientación sexuais (“como sabemos se nos gustamos?”, p. 103), en canto comeza a se autoidentificar ante os demais coma “un neno” (e ante si mesma, cousa que non fai ate a metade do relato), todo comeza a solucionarse como por arte de maxia: os compañeiros xa non a ven coma unha “friki” e deixan de meterse con ela, mesmo están “moito máis amables” (p. 173), a súa nai deixa de súpeto que vista como queira, os abusóns do colexio deixan milagrosamente de meterse con ela… e todo remata cunha apoteose musical como nas películas na que todo o mundo lle demostra “aplaudindo sen parar” que a aceptan, agora si, agora que é un “neno”. A mensaxe é clara: se como muller non encaixas no que os demais pensan que debes ser, transfórmate nun home e todo será marabilloso (“todo semellou sinxelo e bonito”, p. 196). En serio? Se fose Iria Misa a que escribise hoxe a historia de Billie Elliot, o neno que quería ir a clases de ballet nas machunas concas mineiras inglesas dos anos oitenta probablemente lle faría pasar por unha autoidentificación como nena antes de poder vestir as zapatillas de ballet.
Despois de ler esta novela un non pode deixar de se preguntar que clase de igualdade é esta. Que “compromiso pola igualdade de xénero” viu nela o xuri que a aceptou como finalista para o premio Agustín Fernández Paz pola Igualdade, organizado polo Concello de Vilalba, o Instituto de Estudos Chairegos e Edicións Xerais? Ou o que lle concedeu o premio “Fervenzas Literarias” na categoría de Literatura Infantil no ano 2018. Que lles pasou pola cabeza aos nosos responsables educativos, na Xunta de Galicia e nos claustros de tantas escolas de Primaria, para recomendar que as nosas rapazas e rapaces lean este libro en sexto curso, presentándolles como algo positivo unhas ideas tan retrógradas (desde unha óptica feminista) e delirantes (desde unha óptica científica) a unha rapazada que está aínda aprendendo o que son os sexos e nas primeiras fases da conformación da súa sexualidade adolescente? Non pretendo coa miña crítica que se prohiba ou censure este tipo de produtos culturais nas aulas, por moi desconforme que estea co seu contido e a mensaxe que transmite, ao contrario do que fan non poucas entidades dentro do activismo queer e transxenerista coas autoras e libros que fan crítica dos seus postulados. Mais considero un erro maiúsculo que se introduza ás crianzas unha visión ideolóxica acerca da transexualidade a unhas idades nas que aínda nin se lles transmitiron de maneira suficiente as bases científicas sobre a bioloxía do sexo e moito menos sobre a cuestión do xénero, mesturando de mala maneira moi diversos significados deste problemático termo (Kathleen Stock ten enumerado ate 4 significados diferentes, unicamente neste contexto). En que cabeza cabe que a primeira hora da mañá na aula de Lingua Galega lles deamos a un ler unha historia que lles conta que unha nena se pode converter nun neno, e despois do recreo aínda lles esteamos explicando cales son os caracteres sexuais primarios e secundarios dos seres humanos entre risiños e caras coloradas agachadas entre as mans?
Coido que a novela é unha oportunidade perdida para dar unha mensaxe feminista e que combata a misoxinia rampante e que, recoñecendo con empatía a existencia de persoas nas que existe disforia e incongruencias co seu corpo e a necesidade de comprendelas, protexelas e darlles apoio, fale da diversidade nas orientacións sexuais e non agache a explicación dese daniño constructo social chamado “xénero” cando describe o malestar da nena protagonista e as actitudes dos diversos membros da súa familia e contorna.
Malia a súa suposta mensaxe transgresora e avanzada, a novela de Iria Misa agocha, por contra, unha mensaxe tristemente conservadora e conformista: renunciemos a cambiar unha sociedade que non tolera a disidencia e a heterodoxia, que machuca a que se atreve a saír do rego construído polo patriarcado ao longo de milleiros de anos (é o sistema de dominación máis lonxevo que existe), e ofrezamos unha saída individual e individualista a cada neno e nena que non encaixe, mediante a liberdade de desertar do seu propio sexo e de renegar do seu corpo, coa inestimable axuda da industria farmacéutica e dun sistema educativo e lexislativo preso dunha ideoloxía posmoderna disposta a crucificar académica, social e mesmo penalmente a quen se opoña. Renunciemos a mudar a sociedade porque xa podemos mudar os nosos sexos! Liberdade de elección no mercado ultraliberal dos xéneros e mesmo dos sexos! Nese sentido, a ideoloxía transxénero presenta un inquietante paralelismo con fenómenos coma os libros de autoaxuda e todo o chamado pensamento positivo (que se cadra de maneira non causal está a vivir un anovado auxe), que culpabiliza os individuos polo mal social e lles fai crer que radica na súa mente todo o poder para trocar as angurias existenciais cando en realidade están naturalmente inadaptados a un capitalismo insán, ou a tendencia na psiquiatría a solucionar mediante fármacos prescritos ás vítimas os problemas de saúde mental creados por unha sociedade disfuncional. Xa o dicía o filósofo indio Jiddu Krishnamurti: “Non é signo de boa saúde estar ben adaptado a unha sociedade profundamente enferma”.
Como apunta o profesor Robert Jensen, quen abraza o transxenerismo apenas “dá a impresión de desafiar o patriarcado sen combater na realidade a dominación dos homes en todas as súas formas”. Este referente entre os intelectuais varóns a prol dun feminismo radical, critica as persoas activistas trans porque, “no canto de enfrontar o poder patriarcal, as máis das veces abrazan as normas de xénero patriarcais, de maneira implícita ou explícita” e sentencia que apoiar o movemento trans serve para dar “a aparencia dunha política feminista”. E Mamá, quero ser Ziggy Stardust penso que é un claro exemplo dese feminismo aparente pero falso. “O feminismo radical non nega o sufrimento causado pola imposición de roles de xénero, senón que achega unha alternativa para afrontar o malestar psicolóxico e mais a alienación social que lles causan ás persoas que se identifican coma trans”, cómpre dicir con Jensen. E con Silvia Federicci, “non podemos mudar a identidade se non poñemos sobre a mesa a mudanza das condicións materiais da nosa vida”.
Durante milleiros de anos, ante as maneiras de ser e pensar que non encaixaban co se supuña que correspondía ao teu corpo, o heteropatriarcado impúxonos mudarmos as mentes. Agora a ideoloxía transxénero propón a aberración inversa: muda o teu corpo para se corresponder co que se supón que encaixa co teu pensamento. Cómpre volver defender (e ensinar!) que, ante ese desencaixe cuns roles normativos ríxidos e impostos por unha sociedade da desigualdade, a opción verdadeiramente libre e liberadora é, sinxelamente, sermos nós mesm*s. Non hai persoas atrapadas nun corpo trabucado, senón nunha sociedade trabucada.
❧
NOTAS
1Algo que se adoita esquecer nesta cuestión é que sofrer disforia non é sinónimo de ser trans. Xa que logo, un neno ou nena con disforia non é o mesmo ca un neno/a trans, nin viceversa. A novela non contribúe precisamente a aclararlle isto ao seu xoven público. Na opinión de Nagore, unha estudante de Psicoloxía que sufría disforia e desistiu de seguir a vía trans, “[a]demás de personas con disforia, últimamente nos encontramos con gente que dice ser trans sin tenerla. Esto ya me parece el colmo de la misoginia y el retraso social, porque se están basando únicamente en estereotipos sexistas.” E apunta a que a disforia cómpre abordala con psicoloxía + feminismo, e que as/os trans non disfóricos o que precisan é directamente feminismo para comprender a necesidade de abolir o xénero. https://www.lahoradigital.com/noticia/32445/igualdad/la-disforia-se-crea-socialmente-bajo-la-mirada-atenta-del-sexismo-pues-es-su-hija-predilecta.aspx
2A idea deste contraste procede da entrevista de Nuria Coronado a Nagore, xa citada.
3https://www.lavanguardia.com/vida/20201120/49553676163/miguel-misse-la-experiencia-transexual-se-construye-socialmente.html
4Sería este o caso explicado en primeira persoa por Miguel Missé en A la conquista del cuerpo equivocado, onde afirma sentir que lle roubaron o seu corpo ao lle facer sentir que o malestar que sentía tiña orixe “no seu corpo”, e que a mensaxe que reciben as persoas trans é que teñen que “mudar”, en consecuencia, o seu corpo, “roubándolles” a posibilidade de “vivir o seu corpo doutra maneira”: https://www.eldiario.es/sociedad/problema-discurso-hegemonico-diciendo-biologico-miquel-misse_128_1754713.html
A novela de Iria Misa contribúe, claramente, a esa mensaxe roubacorpos.
5Kenneth J. Zuker, “The myth of persistence”, International Journal of Transgenderism, 19, 2 (2018), pp. 231-245.
6https://tribunafeminista.org/2020/11/entrevista-exclusiva-a-keira-bell-no-habia-nada-de-malo-en-mi-cuerpo-yo-quiero-justicia/
O sociólogo trans Miguel Missé confirma o aspecto social e non corporal/fisiolóxico da disforia, no libro xa citado, e defende que “el cuerpo no es el origen del problema. Nuestros cuerpos no están mal, no están equivocados”: https://www.lavanguardia.com/vida/20201120/49553676163/miguel-misse-la-experiencia-transexual-se-construye-socialmente.html
7https://www.lahoradigital.com/noticia/32445/igualdad/la-disforia-se-crea-socialmente-bajo-la-mirada-atenta-del-sexismo-pues-es-su-hija-predilecta.aspx
8Nadie nace en un cuerpo equivocado. Éxito y miseria de la identidad de género, p. 94.
9Íbid, p. 117.
10O transxenerismo está tan ligado a estereotipos que a propia bandeira trans representa o masculino e o feminino con cores pastel azul e rosa, respectivamente. Difícil asumir máis claramente os estereotipos máis resesos.
11https://www.galiciaconfidencial.com/noticia/154915-se-perden-falantes-galego-chegada-instituto-mercado-laboral-son-puntos-chave
12O punto 5 da disposición adicional 25ª da LOMLOE indica expresamente: “Las administraciones educativas promoverán que los currículos y los libros de texto y demás materiales educativos fomenten el igual valor de mujeres y hombres, y no contengan estereotipos sexistas o discriminatorios”.
13O Convenio do Consello de Europa sobre prevención e loita contra a violencia contra as mulleres e a violencia doméstica (2011) manda incluír “nos programas de estudos oficiais” contidos didácticos sobre “papeis non estereotipados dos xéneros”.
14O conceito de fuxida do carácter de muller, serve como título para o documental en catro partes Fleeing Womanhood Like a House on Fire, da directora india Vaishnavi Sundar (2021).
15No seu número de febreiro de 2020.
16Na entrevista citada anteriormente.
17Op. cit., p. 120.
18https://diarieducacio.cat/contra-la-penetracio-de-la-ideologia-transgenerista-a-leducacio-primaria/
19Segundo Oliveira & Traba, autoras de Ám@me, “aprender a recoñecer e amar o noso corpo” é un obxectivo fundamental da coeducación afectivo sexual. Vid. “Coeducar, unha tarefa imprescindible”, en Revista Galega de Educación 17, p. 16, 2020.
20https://www.jkrowling.com/opinions/j-k-rowling-writes-about-her-reasons-for-speaking-out-on-sex-and-gender-issues/
