desexa o vento
ser brisa
e ser aloumiño
nas ondas
aínda
non nos negou o sol,
pero vivimos
nas sombras
Calquera diario dos mapas norteafricanos haberá de comezar citando a Gabriel Delbrel, militar, aventureiro, explorador e (disque) espía francés, descubridor das minas de Uixan e o primeiro en describir a principios do século XX a xeografía do Rif e os camiños que a atravesaban: as súas cabilas, ríos e costas, zocos e santuarios;1 un lugar que até entón era aínda bled es-siba, territorio que non está controlado. Xa moitos séculos antes Ptolomeo se referira ao espazo situado entre as columnas de Hércules e a vila cartaxinesa de Rusadir (a actual Melilla), antes de acadar o río Muluya, nun libro que é tamén tratado de cartografía: como realizar as medicións axeitadas e traspor os resultados a unha superficie plana. Discípulos adiantados de Ptolomeo foron os militares españois que, sobre todo a partir dos anos vinte, cartografaron milímetro a milímetro todo o territorio do Rif para elaboraren os seus primeiros mapas.2 Mapas que determinan tamén unha ollada, a de quen quere atopar a definición exacta de todas as cousas: organizar o espazo e facelo intelixíbel é apreixalo entre dous planos xeométricos; aprehender o territorio aparece como sinónimo de apropiación. 3
No tempo en que Delbrel percorreu o Rif, a rexión, como outras moitas no mundo, comezaba a sufrir un intenso proceso de modernización. Onde antes se abría o espazo ilimitado, a paisaxe pedregosa de arbustos e cactos, salpicada por pequenos aduares que se fundían co entorno, esburácanse agora os montes para arrincarlles o mineral, constrúense estradas e camiños de ferro, trónzanse árbores e levántanse cidades, achánzase o terreo, na arela de dominar a natureza: “La montaña siempre constituye un obstáculo a las comunicaciones”, dise no libro Geografía de Marruecos. Protectorado y posesiones en África, que en 1936 editou o Estado Maior Central do Exército. 4
Entregados á súa angueira, os topógrafos non puideron decatarse de que ningún lugar pode apreixarse nunha liña trazada sobre o papel. Sabiao ben Herodoto, para quen a xeografía é filla da poesía, aleitada polas musas; territorio do mítico no que se esvaecen as fronteiras co soñado. De aí nacen atlas ou cartas de navegación poéticas, coma esas que (di a poeta galega Alba Cid) confeccionan os mariños polinesios:
é esta a arte un modo de transmitir un saber
ou de ocultalo?
terra firme,
as mans dos mariños polinesios confeccionan cartas de
navegación,
tramas
escollen fitas de coco e nervaduras de plantas
a modo de correntes mariñas,
moedas e cunchas a modo de illas
fíos, coral
–os arrecifes non figuran–
da súa habilidade resulta
algo que só pode lerse co tacto,
e que só interpretará correctamente quen o creou. 5
Outra autora contemporánea, Nieves Muriel, poeta norteafricana e recopiladora de izram, eses cantos anónimos das mulleres rifeñas que son a un tempo meigallo e esconxuro, expresión do cotiá e recipiente da memoria, explica que o noso único devezo ha de ser “hacer más grande la experiencia del mundo sin cercarla”. 6
Porque ninguén pode, por exemplo, apreixar os ventos:
Debajo del barómetro
yo he bebido los vientos desde niña.
Mi cuerpo canta y sabe
los nombres de los vientos en mi lengua y
en una lengua extraña,
arcaica como viejos animales
al borde de la
sombra 7
Mapa topográfico da cabila de Guelaya, cara 1909. Biblioteca virtual do Ministerio de Defensa
Os nativos das rexións próximas ao estreito de Xibraltar sabemos da importancia dos ventos. En Tánxer, en Ceuta ou en Melilla, mais tamén en Tarifa e Alxeciras (en árabe Al-Ŷazīra al-jaḍrā’, الجزيرة الخضراء : a illa ou península verde) escóitase arreo: “Que vento temos hoxe?”. “Hai poniente ou levante?” Con poniente, o ceo está despexado; o ambiente é seco e quente, e a atmósfera luminosa e transparente. Cando é forte enguedella os cabelos das mulleres, eses que cumpría cobrir para entrar en igrexas e mezquitas. Con levante, o ceo adoita estar cuberto; a humidade enchoupa as roupas, e as praias énchense dos refugallos que deixa o mar. Lembro daquela o meu desconcerto cando, xa adulta, entre El Puerto de Santamaría e Zahara de los Atunes, escoitei as referencias ao poniente e ao levante, e decateime de que aquelas observacións non se correspondían coa miña experiencia. Porque en Europa os ventos funcionan do xeito oposto: se o poniente vén do Oeste e o levante do Leste, o ar que nunha beira do Mediterráneo sopra cara a terra, na outra faino cara o mar. Así constrúen os ventos un camiño de ida e volta, nese barzaj ou espazo intermedio entre dous mundos.
Seica Nieves escribiu o libro no que está incluído este poema, Carta de la sirena, cando vivía na cabila de Boccoia, preto de Al Hoceima, por onde –conta Gabriel Delbrel– navegaban os cárabos, pequenas embarcacións adornadas con debuxos que representaban cabezas de monstruos, con enormes ollos brancos, azuis ou vermellos.8 Nos versos de Nieves, coma no movemento dos cárabos, podo escoitar os ecos dos ventos norteafricanos, e esa enerxía telúrica que agroma do chan entre Aŷdir e Badis. Esa cualidade ou presenza que ningún mapa pode consignar e que, segundo Aristóteles, é a que caracteriza a un topos, a un lugar concreto. Porque o espazo non era para os gregos algo que se puidese medir: no intre en que o topos se cuantifica aparecen as fronteiras.
Estamos atravesados por fronteiras, di Diario dos mapas. Un diario que é tamén Ensaio de topografía, e que igualmente podería levar por nome “Crónica da construcción dunha cidade”, unha angueira condenada ao fracaso desde o comezo, pois o intento de levantar marcos só pode acabar nunha derrota, e os ventos e os poemas non poden quedar nunca encerrados nunha estrema.
Unha pode percorrer toda esta costa norte que olla para Europa seguindo as pegadas deses ventos, e describir a súa xeografía rota debuxando os contornos e as sombras das súas cidades. No maghrib / occidente está Tánxer, deitada á beira do océano, coma unha visión da deusa branca de Robert Graves, nai da poesía, cuxa voz aínda se escoita nas palabras que comparten as mulleres nos morabitos, ao carón dunha fonte ou baixo unha figueira.9 Tánxer foi antes Tingis, cidade –coma Rusadir– cartaxinesa, da que conta Estrabón que tiña mercado e fábricas de salgados. No camiño cara o Oriente, abrolla coma unha miraxe branca unha pequena vila-aldea case que abandonada, elevándose sobre un penedo chantado no mar: o Peñon de Alhucemas ou, -Al-Ŷazīra-n-Nekūr. E alí onde acaba o cordal do Rif, na chaira que conduce até Alxeria, está Melilla, que é nome de muller. Seica (aínda que non é a única teoría) o seu nome procede do tamazight Tamlilt, que significa precisamente ‘A branca’, como a cor da rocha caliza sobre a que se asenta e coa que se construíron as súas murallas. A arabización mudou o “t” inicial, coa que o tamazight marca o femenino,10 na “ta marbuta” do final, que no árabe indica tamén que unha palabra é feminina: unha “t” gráfica que habitualmente non se pronuncia, e que fai, daquela, que o termo en cuestión remate no son “a”. Así, Tamlilt tornouse en Mlilia(t), que tras a chegada dos españois en 1496 se transformou en Melilla: cidade branca construída con luminosa pedra arenisca, de beleza decadente e melancólica, efímera e leve.
cara 1906. Biblioteca virtual do Ministerio de Defensa (1)
Como son e me sinto herdeira dunha estirpe que habitou durante varias xeracións en terras norteafricanas (naceron e morreron, amaron e desamaron, construiron casas, sementaron leiras; fixeron, tamén, a guerra), a miña ollada segue a estar habitada polo fulgor do cabo Tres Forcas ou da Mar Chica, pola sombra arroladora do monte Gurugú, co seu castelo no cumio, nos meus ouvidos resoan os ventos norteafricanos, e na miña lingua falan os cantos e os laios de quen, antes ca min, naceu na mesma terra: os izram das mulleres labregas e os feitizos contra o mal de ollo, os cantos cos que os membros dunha zawía lle piden ao ceo choiva en tempo de seca, acompañados de pitos e adufes, as oracións dos domingos na misa de doce, mais tamén os cantos da sinagoga, hoxe baleira, coma case todas as que unha vez existiron no norte de África. E tamén, de certo, o estrondo das batallas. Unha morea de melodías, que me lembran que todas as palabras nos son dadas, tamén (e sobre todo) a palabra poética, esa que nos abre a posibilidade de crear outros espazos non limitados pola lei do beneficio.
Impulsada polos ventos que sopran entre Europa e África, afíxenme a vivir na inestabilidade, nos lindes, na terra de ninguén; alí naceume a arela insaciébel de cruzar fronteiras, no devezo de non ficar nunca apreixada nun lugar sen ar. Porque se algo me aprendeu a miña orixe norteafricana foi a amar as linguas e as diferentes paisaxes, pero tamén a non aferrarme a ningunha identidade, pois somos sempre estranxeiros nesta terra e todo ten data de caducidade. E, malia a morriña do fogar perdido, a conservar vivo o desexo de construir, onda queira que for, unha matriz do mundo
ao abeiro de medos e treboadas
coa concisión do aloumiño e a tenrura dun verso
arquitectura áurea
aleitada polos ventos e a memoria
terra e ceo
**
Diario dos Mapas, Editora Urutau, 2020 / Almudena Otero Villena
Almudena Otero Villena
1 Gabriel Delbrel, Geografía general de la provincia del Rif y kabilas de Guelaia-Kebdana. Melilla: Imprenta del Telegrama de Rif 1911.
2 José Luis Villanova,”La producción geográfica y cartográfica sobre el Protectorado en Marruecos”, en: Antropología y antropólogos en Marruecos. Homenaje a David M. Hart, Ángeles Ramírez e Bernabé García (ed.), Barcelona: Bellaterra 2002, pp. 135-155, aquí pp. 146-147.
3 “Las exploraciones de tierras desconocidas, efectuadas por aventureros, misioneros o ‘representantes’ de entidades públicas y privadas en el siglo XIX, sirvieron de prólogo a su posterior conquista militar y dominación económica por parte de las potencias europeas […] La cartografía sistemática y moderna constituyó una herramienta de conocimiento y control, a la vez que se convirtió en un instrumento de acción colonial” (Íbid., pp. 135-155, aquí p. 135. Marruecos. Protectorado y posesiones en África, que en 1936 editou o Estado Maior Central do Exército .4
4 Geografía de Marruecos. Protectorado y posesiones en África, vl. II (inicio do capítulo dedicado ás comunicacións), Madrid: Ministerio de la Guerra 1936.
5 Alba Cid, Atlas, Vigo: Galaxia 2019, p. 63.
6 Nieves Muriel García, La lumbre obstinada, tese doutoral Universidade de Granada, 2017, p. 31.
7 Nieves Muriel, Carta de la sirena, Sevilla: Renacimiento 2016.
8 Gabriel Delbrel, op. cit., p. 26.
9 Sobre os morabitos coma espazos en gran medida femininos véxase: Sonia Gámez Gómez, “Morabitismo en la Guelaya. Los santuarios del cabo Tres Forcas”, en: Akros 10, pp. 19-27, aquí pp. 24-27.
10 Así, amazig é un home bereber, e tamazigt unha muller bereber. Mais tamazigt é tamén o nome do idioma: a lingua, en bereber, é feminina.
You might also like
More from Almudena Otero
O duque Ernesto ou os inexplorados camiños da tradución I Almudena Otero Villena
Para falar d'O duque Ernesto, unha obra medieval escrita en alemán medio, coido que é inevitábel comezar referíndose ás dificultades …
Efectos secundarios da confusión de corpos e palabras nas fronteiras I Carmen Villar a partir de “Diario dos mapas”, de Almudena Otero Villena
Talvez sexa esaxerado dicir que vivimos nunha sociedade de tránsito. Non obstante, penso que é prerrogativa daqueles cuxo periplo vital …
