Emilio Torres: Comezamos polo máis actual, se che parece. Despois dunha traxectoria moi consolidada nos campos da narrativa e da poesía, sorpréndesnos agora coa publicación dun ensaio de intenso contido político, no que tocas temas sobre os que até agora apenas te pronunciaras. Antes de entrar neles, que foi o que cambiou para decidires dar ese paso?
Salvador Marco: Hai épocas en que pensas que o papel do escritor debe ser estritamente contar historias, e que cadaquén tire as súas propias conclusións. Pero podes acabar simplemente entretendo e, aínda que iso non está mal, non é suficiente. Non sentín esa necesidade en épocas digamos culturalmente máis duras, mais agora que parece que o franquismo tocou fin desde hai catro anos, temos moito por diante e sentín a necesidade de pronunciarme.
ET: Haberá quen pense que a súa é unha actitude oportunista, de querer tomar posicións nun momento no que amosar unha certa visión política é menos comprometido que hai uns anos, cando a expresión destas ideas podía colocalo á marxe do sistema cultural.
SM: Sempre haberá quen pense iso e tamén quen pense o contrario. Pensei en escribir unha novela con personaxes que ben poderían ser persoas reais, con nomes e apelidos, situados no ámbito literario galego e non a dei acabado. Pensei que se podían malinterpretar as miñas intencións e neste caso si me importaba. Calquera podía pensar, mesmo presuntos ofendidos, que me amparaba na ficción para pasar factura a moitas persoas cando non era así. Por iso escribín A travesía como un ensaio, para expresarme con claridade cando sentín a necesidade de facelo.
ET: Mencionou antes a palabra “franquismo”. Non sei se quere matizalo, ou se de verdade cre que a anterior etapa e a ditadura teñen moito en común.
SM: Realmente creo que en Galiza o franquismo, como liña ideolóxica do partido no poder, finalizou coa entrada do actual goberno, a excepción dalgúns momentos máis valorábeis polas boas intencións que pola práctica. Culturalmente vivimos vinte anos de absoluto obscurantismo, cun apoio radical ao folclorismo mal entendido por parte das institucións, non así na práctica cotiá dun grupo cada vez maior de persoas dedicadas a conseguir que o galego fose a lingua de prestixio da cultura, como hoxe é.
ET: Vostede fai un interesante paralelismo no ensaio entre a resposta popular ao Prestige e a acción cultural, coa administración actuando nos dous casos coma un estorbo no mellor dos casos benintencionado, mais ineficaz e castrador das iniciativas cidadás.
SM: É que iso é o que estivemos vivindo durante todos eses anos. Ao PP nunca lle interesou o galego e nunca lle interesará. Para o PP o galego é como para Rajoy ir ao desfile das forzas armadas, pero non se pode dicir e fan como que fan. Do Psoe poderíalle dicir case o mesmo, e de moitos escritores tamén. Aquí nunca houbo un número suficiente de xente que se esforzase polo dereito de se desenvolver en galego en todos os ámbitos con normalidade. Por iso en todos estes anos non conseguimos ter unha norma consensuada, por iso botamos tantos anos batendo entre nós mesmos por cuestións ortográficas, por iso hai tantos nomes consagrados que son un verdadeiro bluf, froito da coincidencia dun lugar e un momento.
ET: Supoño que viches a viñeta de prensa de hai uns días, esa que o sacaba “antes” coma un home triste, e “agora” coma un home enfadado. Entenderás que custa recoñecerte falando con tanta vehemencia, despois de tantos anos entregado puramente á creación literaria dunha maneira case monacal. Tes medo de perder ese apoio incondicional que até agora moita xente che amosou?
SM: Afortunadamente tiña unha profesión antes de ser escri
tor e continúo a tela. O éxito non é eterno e nunca sabes cando vai rematar, eu sempre poderei seguir escribindo o que me apeteza, independentemente de que o lean 10 ou 100.000 persoas. De sempre apoiei as causas que me pareceron necesarias, pouco me importa quen o saiba ou non.
ET: A lingua ocupa unha parte moi destacada do ensaio, e a túa visión é curiosamente optimista: quítalle importancia ás estatísticas, os manifestos, etc.
SM: Cheguei á conclusión de que en 2008 non existe máis que unha soa xustificación obxectiva para usar o galego: que o facemos porque nos peta, porque gostamos moito máis de vivir en galego que en castelán.
ET: Así de sinxelo?
SM: Os do PP opinan que o galego, a cultura en galego é un chiringuito que montaron uns espabilados con ínfulas artísticas, po riso non o valoran, como lle dicía antes. Pero eu creo que é xusto ao revés, que somos moitos, e cada vez máis, os que gozamos de vivir en galego, conscientes das limitacións, mais esperanzados co futuro, que nos pode levar a límites insospeitados de identidade colectiva.
ET: Iso da Identidade colectiva ten evidentes connotacións políticas, mesmo quizá partidarias…
SM: Vai moito alén da política e é moi anterior tamén. Temos unha lingua mutilada pero sabemos cal pode ser o camiño para voltar á súa riqueza, e falo en xeral, non particularizo no aspecto ortográfico. Iso pasa por levala de verdade e con honradez a todos os planos da vida. Iso é algo que nos está unindo a moitos e que tamén está a ter o seu reflexo no ámbito da cultura.
ET: Es un dos autores galegos de máis éxito no resto do estado, tes obra traducida e publicada no estranxeiro… como cres que vai ser entendido este libro fóra de Galiza?
SM: Non vai ter repercusión ningunha. Aparecerei nos mesmos medios que me convocan sempre que publico un novo libro pero non se traducirá en vendas. É un libro escrito desde dentro e para dentro. Sería unha gran sorpresa para min que tivese algunha repercusión fóra.
ET: Se che parece, podemos revisar o que até hoxe foi a túa carreira literaria, que é menos estensa do que moita xente puidera pensar. Empezaches moi novo, hai xa trinta anos, cunha noveliña de aparencia inocente, de amores xuvenís. Que recordas daqueles tempos?
SM: Daquela eu estaba nos últimos anos de universidade. Escribía poemas pero non me atrevía a participar en recitais nin en fanzines. Ademais non atopaba sitio entre aqueles grupos, que gastaban tanto tempo en debates lingüísticos e gostaban dunha estética que a min non me interesaba nada, a poesía da experiencia e esas cousas. Eu non era nacionalista, nin galego nin español, iso tampouco me aproximaba ao ambiente cultural, pero tiña moi claro que era escritor, escritor en galego. Entón escribín auquela novela expresamente para presentala a un premio. Parecíame que a novela que se estaba a publicar en galego era en xeral moi mala, un xénero aínda por construír. Tiven a sorte de que o premio non estivese dado e déronmo a min. Eu xa sabía o tipo de historias que quería escribir, aínda que aquela non poida vela hoxe máis que como un exercicio.
SM: E despois daquel pequeno éxito inicial, abandonas a narrativa e durante máis de dez anos publicas unicamente poesía.
ET: Si, o feito de ver que era quen de escribir un relato, inocente en moitos aspectos, pero con intención, infundiume a confianza para tomar en serio a poesía e traballar duro: ler moito, saber o que quería escribir e facelo, con maior ou menor fortuna. Aí tamén me dei conta de que tiña que adquirir e coidar a ferramenta porque non se pode ser escritor se non se escribe ben nunha lingua. A persoa que escribe con erros, semánticos, sintácticos, gramaticais, non pode ser escritor. Poderá facerse entender por escrito pero iso é outra cousa. Non se concibe que un pintor non saiba pintar, pois tampouco se concibe que un escritor non saiba escribir e, desafortunadamente é algo que acontece con certa frecuencia.
ET
: A túa poesía foi máis valorada fóra que dentro. Cando che deron o Premio Nacional de Poesía, era moi pouca a xente que coñecía aquel libro teu, O bosque ferido. Tiveches coma valedores ao defunto José Hierro e a Caballero Bonald, mais aquí antes do premio o único que saíra era aquela crítica que calificaba o teu libro de pesadelo almibarado.
SM: Tes razón. Como che dicía, a miña poesía non encaixaba na poesía galega daquel momento. Aquí o s poetas seguían aínda a estela de Alberti, de Blas de Otero, de Neruda pero ninguén quería ser Pessoa, nin Helder. Os referentes eran maioritariamente españois ou traducidos ao español. A min tamén me interesaba Bukowski naquela altura, pero tamén Celan e Leonard Cohen, e John Ashbery, pero quería esoitalos soar nas súas linguas, ou no seu defecto en galego, porque tampouco quería escribir a poesía de Lois Pereiro, que semellaba á súa vez unha tradución dun poeta estadounidense. Para aprender dos bos escritores sempre fun cara aos portugueses, máis que cara aos españois. N’O bosque ferido eu xa quería escribir poesía con toda a seriedade de que dispuña naquel momento. Quería que o libro soase a Galiza aínda que non falase dela. Non tivo o menor éxito nin interese por parte dos meus compañeiros de xeración pero comecei a establecer contactos con revistas literarias de diversos países, a facer traducir os meus poemas e a abrirme a un diálogo máis alá do telón de grelos.
ET: Outro libro que case ninguén leu, e que é un dos meus favoritos, é 51 Árbores, o de poesía para nenos. Outro que funcionou mellor fóra que dentro: lista IBBY, White Ravens. Sempre me pareceu que era un dos teus libros máis audaces: poesía con moita forza narrativa… case coma un Edgar Lee Masters para nenos.
SM: É fantástico usar a linguaxe poética para contar historias para os cativos. Non debes complicar moito a historia para que poidan seguila pero podes usar todas as ferramentas poéticas porque en moitos casos van ser invisíbeis para os nenos e só van producir maxia, porque non van ser quen de descubrir o truco. Iso pode levalos máis adiante á literatura como viaxe de aprendizaxe á maxia da palabra, na procura dos mecanismos que moven a maquinaria da fabulación e da expresión das emocións.Din que a literatura infantil é a que tamén poden ler os nenos, iso foi o que quixen facer pero dista moito do discurso politicamente correcto disfrazado de poema.
ET: E despois de moitos anos dedicado á poesía, anunciaches o teu abandono da lírica e volviches á narrativa. Un poeta portugués amigo teu escribiu nun comentado artigo que non cho perdonaría na vida. Agora que pasou o tempo, podes explicar ese cambio? Sei que seguiches facendo poemas, mais non volviches publicar ningún libro de formato “tradicional”.
SM: Efectivamente non deixei de escribir poemas mais deixei de publicar porque perdeu sentido. Seguín publicando poemas en revistas de fóra, non dou entendido que aquí non teñamos ningunha revista seria de creación pero, coa chagada da Internet deixou de ter sentido. É moito máis fácil chegar aos lectores a través da Rede, e nunca tiven obsesión por ver a miña obra en papel. Ademais de que chegas a máis xente, hai unha retroalimentación porque podes dialogar directamente cos lectores. Hai escritores que non gostan de falar de literatura pero a min apaixóname.
ET: O teu regreso á narrativa foi un verdadeiro éxito comercial: Premio Xerais para unha novela “de xénero”, unha de detectives de aspecto moi clásico. Para moitos, unha sorpresa: vían en ti un escritor “elevado”, “distante”… Seguiches á marxe da industria literaria, mais aburrícheste de asinar exemplares.
SM: Un nunca sabe como van saír as cousas mais hai que apostar. Eu non sabía nada do mundo dos detectives e tampouco tiña moito interese nel. Pensei no que podía coñecer dese mundo o fillo dun detective, e construín a historia desde o seu punto de vista. Non é unha historia de detectives senón unha historia que lle acontece a un grupo de xente entre a que se encontra un detective visto polos ollos do seu fillo e dos seus achegados, do ámbito familiar. Tiña artellada esa historia desde había moito tempo pero non dera co contexto. Deixeime guiar polo interese dun grupo substancial de posíbeis lectores que nunca tería lido unha novela miña senón fose unha suposta historia de detectives pero é un libro moi meu, non hai ningunha ruptura coas miñas novelas anteriores.
ET: Botar o fígado leva xa corenta mil exemplares vendidos en galego. Despois daquilo o doado era seguir nesa liña, mais o que fixeches foi unha novela certamente dura, moi austera e breve, cun título que non deixaba moito espacio para a dúbida: O mal. Vendeuse ben, mais non sei se todos os que a mercaron a darían lido.
SM: Quería fuxir da verborrea, de escribir páxinas e páxinas baleiras. Non basta con ter control da lingua e ser quen de escribir 500 páxinas de vez. Leo novelas galegas extensas que non me interesan nada e pregúntome se poden interesar a alguén. Non arriscan nada, non fornecen tramas interesantes, os personaxes son planos, desprovistos de ángulos, recargados pero planos. Novela decimonónica en pleno século XXI. A novela decimonónica só me interesa como obxecto de estudo, como elo entre o S XVIII e o XX. Quería apartarme completamente dese camiño. Pretendín crear un mundo cunha economía austera de ingredientes, que os personaxes vivisen unha vida real cuns poucos elementos básicos, como poucas son as cousas realmente importantes na vida.
ET: Todas as túas novelas son “moi contemporáneas”, están cheas de referencias ao teu tempo, á música, ao cinema. Non caíches aínda na tentación da novela histórica, a recuperación da memoria…
SM: Non son un documentalista nin me interesa a novela histórica como xénero. Por outra banda, paréceme un tema demasiado serio e delicado como para tomalo simplemente como escusa para artellar unha novela. Iso si sería oportunismo e non me sinto inclinado a facelo.
ET: Outro gran éxito foi A vida revelada, un texto coral e urbano, cheo de enerxía. Se este fose un sistema literario normalizado hai varios personaxes dese libro que se terían convertido en iconas da cultura do noso tempo.
SM: Aí comezaba eu a vivir outro ambiente na rúa. A xente xa non deixaba de ir a un acto reivindicativo porque fose outro que lle caese mal ou porque pertencese a un outro subgrupo ideolóxico. Comezaba un diálogo interno e reflexivo na rúa do que seguimos desfrutando cada vez máis intensamente. Porque hoxe moitos vemos un carro común polo que puxar que está por riba de superficialidades dogmáticas, porque temos vontade de dirixirnos en grupo cara a algún lugar que nos estamos a tomar moi en serio definir. Todo iso está en A vida revelada, o bar non só como lugar de excesos senón como substituto da praza da vila ou o adro da igrexa, como lugar de encontro dunha sociedade eminentemente rural até hai moi poucos anos. Tamén a rúa, o gozo da conversa, do interese pola vida dos máis, que é distinto do cotilleo puro e duro.
ET: Estruturalmente é un libro moi ben deseñado: moitos personaxes que se entrecruzan ao longo dos capítulos, textos intermedios aparentemente afastados mais intimamente vencellados cos personaxes principais, apuntamentos unhas veces líricos e outras veces cheos de humor que parecen ter caído no medio como da nada… É un libro cheo de voces, mais nel non hai balbordo nin ruído.
SM: Porque os seres dese mundo se escoitan os uns aos outros, teñen interese polo que contan os demais, independentemente da súa filiación política ou de quen sexan os seus amigos. Isto é algo relativamente novo para nós e creo que é unha emoción compartida.
ET: Quizá por riba de todo sexa un libro optimista, gozoso de ler… Se o escribiras en español sería un best-seller, o típico tocho que acapara as listaxes de vendas. En Portugal foi así, de feito. Tivo pouca sorte no resto de España, por razóns extraliterarias…
SM: Pretende selo. É pouco exportábel. Para escribilo en español debería tomar como referencia o contexto español e non sairía a mesma historia. Coa literatura en español pasa o mesmo que coas estrelas internacionais das discográficas. Seguiremos tendo Madonna e Miguel Bosé até que non poidan terse en pé porque é case imposíbel hoxe en día crear estrelas co mesmo formato e hai que mantelas porque son as últimas que fican e sen posibilidade de relevo. O resto conténtanse con ser amigos dos amigos dos amigos e ir facendo as súas chapuzas. Na literatura acontece algo similar: as estrelas acaban vivindo do merchandising pero os aspirantes aspiran xa a vivir do merchandising, non da literatura, así non se pode chegar progredir como escritor. Afortunadamente vivimos unha situación moi distinta en Galiza hoxe e hai que aproveitala porque non sabemos canto vai durar.
Emilio Torres
More from Criação
MEDRE O MAR! – Homenaxe a Bernardino Graña
Ao Bernardino Graña Se o poeta cando dorme, soña, cando acorda navega polo mundo que soñou. O poeta é un capitán …
“Encontro”, de Ramiro Torres
Para o Xoán Antón Pérez Lema, em serena irmandade. Povoamento de raízes na luz exacta que desnuda a voz e se …
