Uma exposição é necessariamente uma escolha, electiva, de afinidades. E como escolha é volitiva e não é inocente. É uma espécie de espelho da alma de quem a apresenta, um estudadíssimo exercício de catarse. Esta exposição de objectos é um corpo que, por definição, se apresenta e adivinha como o tempo de um suspiro ou o peso de um gesto (Julião Sarmento).
Lito Caramés
O Peso de ollares que activan bonecos e manequíns
O chão não acaba mais até se derramar num muro onde, sentado, un homem pequeno, ou um boneco, ou um anão, expectante, descansado, imóvel, olha o sedenho infinito no solo que se desenrola à sua frente e que termina numa árvore estranhamente invertida e que, à direita, deixa adivinhar as serpentinas de aço que da parede se desenrolam em catadupa pelo chão (J. S.).
Ao entrar en O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”) -a proposta de Julião Sarmento- o chan ábrese para deixar paso a unha instalación de Juan Muñoz: Waste Land –Terra Baldía-, 1986. Sobre un muro branco senta un boneco de ventrílocuo, un boneco de bronce que se antolla anano para tan dilatado espazo; un boneco grotesco, co ricto momificado na boca, en posición para que unha man o manipule e o obrigue a xesticular no ridículo, na parodia. Co seu ollar perdido (para iso é unha estatua) mira a inmensidade do chan que se dilata no espazo; un chan en tres dimensións, merecedor de ser parte da Op Art (ou cinética) de Jordi Pericot, un chan inseguro, polo que arrepía desprazarse.
En contrapartida, na parede da dereita axexa un cadro de Edgar Degas. Unha tela de apenas 40×28 cm, pobremente mínima no proceloso espazo que Muñoz preparou para a solitude da Terra Baldía. Non hai cabalos, nin bailarinas neste lenzo de Degas, trátase dunha peza atípica dentro da produción do pintor de hipódromos: Retrato de Henri Michel-Levy (1878). Henri Michel, pintor amigo dos impresionistas, está nun recuncho do estudo, en camisa, recostado nun cadro que non é seu e a carón de outro (unha muller recostada nunha árbore); en primeiro plano o baúl dos útiles de pintura, en escorzo e recortado. Aos pés do pintor, tirado no chan, un manequín con roupas de muller, rosas. Un manequín inerme coa face brillante, virada cara o teito, ollos baleiros. Quen é? Por que está aí? Ese manequín é a modelo; é a dona que aparece no cadro do fondo, recostada na árbore. Con tal motivo, Degas invítanos a pensar na creatividade pictórica. A pintura é algunha cousa máis ca unha ilusión óptica? Estamos obrigados a deducir que a dona recostada na árbore, unha tarde de verán, é unha moza soñadora, romántica, namorada? Ou cómpre obedecer a Degas e concluír que a pintura tamén ten a maxia de dar vida ao inanimado?
Ese é o punto que capta Julião Sarmento, o boneco de ventrílocuo de Muñoz e o manequín de Degas. E cal vén sendo aquí o Peso do xesto? As miradas. Os ollares perdidos da boneca rosa e mais do boneco, dispostos para a pantomima que lles dá vida. As miradas concentradas do pintor que descansa no seu estudo a punto de retomar o seu traballo e a do espectador que percorre a sala en loita para non naufragar nun espazo vibrante, dinámico.
Juan Muñoz. Waste Land, 1986
Selección persoal, provocadora
O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”) é unha exposición de obxectos, un corpo agrandado, nacido da suma das partes que o compoñen. O artista Julião Sarmento tivo o privilexio de escoller 67 obras entre máis de dez mil que conforman as coleccións do Museu d’Art Contemporani de Barcelona (MACBA), da Fundació LaCaixa e mais do Centro de Arte Moderna (CAM) da Fundação Calouste Gulbenkian, de Lisboa, e que agora se poden transitar en Caixaforum Barcelona. Sarmento afirmou na presentación de El pes d’un gest que a mostra é a súa visión, a súa escolla dentro das innumerables posibilidades que as tres coleccións ofertan: “hai outras 50 exposicións máis”.
Camiñar polas salas de Caixaforum, nas que, por certo, Sarmento non marca ningunha orde ou itinerario, é unha viaxe ao interior do imaxinario do artista portugués. Nos pasos que se entreteñen polo medio de fotos, vídeos, pinturas, esculturas, é doado captar musicalidades, ben harmoniosas, ben cacofónicas, ou presentir a poesía que tece unha menina no vídeo de João Onofre, ou antollarse autores das caligrafías graffiteiras que retratou Brassaï no anos 50 nos muros de París, e que emerxen da nebulosa dos tempos. O que acaba facendo o artista-comisario é relatar un conto (do que el coñece o texto e mais a emotividade), brindándonos as cores, as luminosidades sobre texturas, os sons a cabalgar por riba de materiais. Unha invitación á liberdade emocional, aos voos imaxinativos, ao país marabilloso da dedución.
Richard Serra. Crosby, 1989
Un artista é un artista
Julião Sarmento non seguiu criterios cronolóxicos nin temáticos para a selección. Tampouco reparou na orixe dos creadores: “un artista é un artista”, declarou ante a prensa. Recoñece que non é un comisario ao uso, que, por tanto, ten miradas máis inocentes sobre as creacións artísticas ca os comisarios convencionais. Iso lévao a procurar a confrontación entre estilos, o conflito entre técnicas ao xuntar pinturas con esculturas ou instalacións, vídeos con deseños, ou fotografías, ou happenings. Pretende provocar, contrapor o que os espectadores non imaxinan, como rematar a mostra nos servizos sanitarios de Caixaforum. Deste xeito as salas de Caixaforum son pura sorpresa, divertimentos comprendidos por quen entra a velos; ou non, pois como toda selección non deixan de ser un espello do propio artista-comisario, un trazo que carrexa o peso doutra catarse. Aquí unha vista das salas da instalación. Na presentación os responsables da Fundació LaCaixa e mais do MACBA afirmaron que encargaron a Sarmento comisariar a mostra para seguir unha liña de traballo que leva LaCaixa desde hai uns anos (xa o fixo con creadores como Jorge Pardo, Soledad Sevilla, Luis Gordillo; e tamén o MNAC) e porque os artistas brindan unha óptica da arte actual máis libre, sen compromisos, e lonxe de teorías e de programas.
Julião Sarmento, no longo e interesante traballo de selección entre os fondos das tres entidades que lle abriron as portas, decidiuse primordialmente por pezas dos últimos vinte anos; con contadas excepcións de óleos do século XIX que marcan un contrapunto ben atractivo coa actualidade. O encargo que aceptou Sarmento para a concreción da mostra El pes d’un gest gravita entre a liberdade e a responsabilidade. O Gesto é a liberdade/capacidade que o artista ten para a opción, para deixar n pezas (moitísimas) recluídas nos almacéns cegos que atesouran as institucións culturais; o xesto de quen sacode pantasmas dos seus miolos. E o Peso, a importancia, coincide coa responsabilidade da escolla. Un artista coa traxectoria de Sarmento sabe que moitos ollares estarán á espreita do resultado das súas pesquisas.
Rodney Graham. Árbore do patio da escola, Vancouver, 2002
Espellos versus vanitas. Tactos con swing
Rodeando a parede um dique poderoso e formidável impede o acercamento ao lugar vazio deixado no lado de lá pelo espaço de uma estante repleta de dossiers e outras coisas inúteis. Ao fundo do corredor que ao longe se pressente, uma sala com uma janela de ferro, alta, fechada e quase inacessivel espelha um jogo de faz-de-conta, a pauta nas pernas, as pernas na pauta, o mentiroso e a cópia (J. S.).
Julião Sarmento é un artista poliédrico, que vén traballando desde os anos 70. Ata agora ten experiencias en facetas tan dispares como a arte conceptual, a pintura, o cine experimental ou o deseño, fotografía e instalacións. Representou a Portugal na 46ª Biennale de Venecia (1997), e ten participado individualmente noutras Biennale, así como en Documenta e en Sâo Paulo.
En Caixaforum non hai ningunha peza de Sarmento, pois trátase dunha obra de obras. A súa “obra” vén sendo a selección e os emparellamentos que fixo cos milleiros de pezas das tres coleccións que tivo o privilexio de visualizar e de escolmar. No que si deixou unha pegada persoal explícita é no título da exposición, xa que O Peso de Um Gesto é como chama a unha pintura súa do ano 1990 (190×200 cms), que nestas páxinas se pode ver por xentileza do propio artista, xa que non está presente na exposición de Caixaforum.
A Enciclopedia (1994), de Ignasi Aballí, é unha peza dobre, conformada por estantes pegados á parede que albergan pretendidos tomos de enigmático contido e material, e pola pegada que esa mesma estrutura marca na parede unha vez que é retirada, deixando pouco máis ca po. En diálogo con esta creación, propiedade do MACBA, Sarmento mete no medio Dike (1978), de Carl Andre, un muro de cedro vermello que semella impedir que as dúas partes de Enciclopedia poidan coexistir pero que, aínda imposibilitando o paso das persoas, si convida a proxectar os ollares máis aló da barreira, máis aló do que se pode entender como unha censura de pensamento.
A carón, en alto, unha fiestra de ferro, unha contraventá (Window Shutter, 1991), coa que Juan Muñoz quere pechar o mundo. Poderíase dicir a antítese de Waste Land. Alí o anano ventrílocuo espantaba ollares por un infindo mar de tramas xeométricas, ameazadoras, e neste caso todo morre no ferro, a vista, os sons; queda o tacto áspero do frío metal. E tamén resta repensar os mundos que hai alén da contraventá: rúas estreitas, xentes indolentes, árbores con vento, mil historias. E non lonxe dese fiestra monocroma albíscanse follas con música que o vento retén provisionalmente contra as pernas dun camiñante (The Liar, The Copy of the Liar, Series, 1995, de Francis Alÿs). O conflito do ferro pecho e cego, contra o vento caprichoso que arrebata pautas musicais e deposítaas sobre unhas pernas, invitando a bailar a música. Tal vez, entre a contraventá de Muñoz e as follas con música de Alÿs conformen unha sensitiva vanitas. Unha vanitas moderna, impertinente testemuña do Carpe diem e do Tempus fugit; unha vanitas diferente nas formas das que crean os irmáns Santilari, pero con similar significado.
Poida que a importancia do Gesto nestas salas radique no tacto sobre as trazas que imprime a mímica, que condiciona a apreciación dun muro coutador de andares, as texturas dos lombos de volumes en estantes, a crueza do metal enferruxado ou a delicadeza da música que se apega ás perneiras do noso pantalón esixindo swing.
Sigmar Polke. Triptyque, 1989
Alquimia de sensacións. Revisión de clásicos
Em frente, vencendo olimpicamernte o receio que se avizinha ao entrar no escuro de uma abertura pequena, a Olympia em dois tempos, andrógina, orgulhosa e feroz exibindo a sua enorme ambiguidade, alardeando toadas de mulher e de homem, de irmão e de irmã (J. S.).
O percorrido continúa pasando por diante de obras de arte actual. Hai presenza de moitos artistas portugueses, pois o Centro de Arte Moderna (CAM) da Fundação Gulbenkian alberga só produción do país veciño, compañeiros e amigos de Sarmento. E logo están firmas internacionais ben coñecidas: Richard Serra, Sigmar Polke, Rita McBride, Rodney Graham, Rachel Whiteread, entre outras. Giuseppe Penone está representado por Pelle di cedro (2002): coiros cos que recubriu o tronco dun cedro, e nos que queda a impronta da casca vexetal; no medio da peza (de máis de 16 m2) unha lámina de ouro coa pegada da man do artista. Michael Biberstein, Sen título (1995), suxire unha realidade difusa, onde as formas vaporosas intúen o nacemento da luz, e poida que tamén do horizonte, esa liña tan atractiva; un xogo vello coma a arte, que vai das teimas coloristas de Turner á espiritualidade de Rothko.
Un dos vídeos que seleccionou Sarmento para O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”) é a creación de Gabriel Abrantes: Olympia I e II (2006). Trátase da recreación, en filme, da inmortal pintura de Manet, Olympia (1863), en dúas versións, feminina e masculina. O resultado é andróxino, feroz, subversivo. Ten a dose de perversidade necesaria para reciclar en poucos fotogramas a historia da pintura: Tiziano, Giorgione, Goya, Ingres. O vídeo como soporte técnico para revisitar creacións xa clásicas. Moitos son os filmes que animan biografías de artistas (Van Gogh, Modigliani, Rembrandt, Pollock, Antonio López, Turner, Picasso, Goya, Vermeer, etc). E no campo propiamente artístico tamén a filmación actualiza xéneros propios de outras etapas históricas: a natureza morta, por exemplo, nas obras de Sam Taylor-Wood (Still Life, 2001), ou nas de Ori Gersht (Pomegranate, 2006).
Para remate da mostra, Sarmento aínda garda unha última sorpresa. Fóra das salas, os servizos sanitarios do primeiro andar de Caixaforum acollen a instalación de Luísa Cunha, Hello! (1994). Ao entrar, unha gravación repite insistentemente unha mensaxe de benvida, ao tempo que os espellos están censurados con papeis e non hai imaxes reflectidas. Os espellos cegos negan o espazo; a voz gravada e reiterada convoca o tempo.
Luísa Cunha. Hello!, 1994
Gonçalo M. Tavares. Se tens uma parede, tens un museu
As 67 obras de arte actual que Julião Sarmento entresacou das máis de 10.000, pertencentes aos fondos das tres entidades museísticas que acordaron deixalo actuar, para chegar a O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”), son un canto á creatividade, e deparan sobresaltos a cada revolta que dan as salas sen itinerario marcado de Caixaforum. Nos arredores da mostra aínda agarda outra sorpresa. A Fundació LaCaixa editou un catálogo da exposición El pes d’un gest que en realidade é un libro de artistas: cada folla é unha ficha sobre cada obra, no reverso da fotografía de cada unha das 67 pezas aparece un breve texto, un texto de Gonçalo M. Tavares. Unha colaboración artístico-literaria, dúas maneiras de crear unidas pola esencia. Outra sinerxia.
Gonçalo M. Tavares é un escritor ben coñecido internacionalmente. A súa novela Jerusalém recibiu moitos premios, e Aprender a rezar na era da Técnica (unha disección da perversión que xera o poder) foi considerada en Francia o mellor libro editado no ano 2007. Para ter unha idea da calidade literaria de Tavares quizais sirvan as palabras que José Saramago (no acto de entrega do premio José Saramago ao romance Jerusalém) lle dedicou: Jerusalém é um grande livro, que pertence à grande literatura ocidental. Gonçalo M. Tavares não tem o direito de escrever tão bem apenas aos 35 anos: dá vontade de lhe bater! Gonçalo Tavares defínese a si propio como un escritor que borra tanto como escribe, co obxectivo de quedarse co que é esencial: “unha frase é un espazo entre dous puntos, e á vez unha responsabilidade. Só abro unha frase se teño algo que dicir.” E ese dicir, se pode, dirao en dez palabras mellor que en 20, permitindo así a liberdade de imaxinación e de interpretación á persoa que le, persoa intelixente.
E iso é o que fai no catálogo de O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”). Elabora textos mínimos, moi próximos ao Haiku, ao aforismo, á poesía. Da peza Musée–Museum (1972), de Marcel Broodthaers, glosa: Se tens uma parede, tens um museu. / Se tens uma mesa, tens um museu. (…) Para os vídeos de Abrantes, Olympia I e II, reserva a brevidade de Por onde começar? A modernidade acrescenta perversidade ao antigo e o antigo acrescenta perversidade ao moderno. No reverso das impoñentes obras de Fernando Calhau apostila: Se te aproximares, entendes. / Toda a escrita tem forma de vestígio, todo o vestígio forma de escrita. Toda a falha do chão será lida. E para citar o particular caso da instalación nos servizos (Hello!, Luísa Cunha): Todas as gravações de voz são inscrições no tempo e não no espaço. As inscrições no espaço podem ser re-lidas, re-vistas; as inscrições no tempo podem ser escutadas. Poderás dizer, por isso, que o tempo é essencialmente sonoro, não se vê, não se toca, não se cheira. (…)
Julião Sarmento. O Peso de Um Gesto, 1990
Reflexión crítica na aldea global
O Peso de Um Gesto (El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”) é a proposición de Julião Sarmento, desde as súas sensibilidades e intereses pola literatura e o cine. É tamén unha incómoda interrogación sobre a sociedade actual, un ataque ás convencións e ao sedentarismo que invita a procurar aquilo que ha ser esencial e cuestionar os credos gañadores con violencia. Percorrer as salas de Caixaforum tamén é entrar no xogo do que se mostra evidente e todo o que se agocha, do enigma e do espello, para rematar sen saber moi ben que pesa máis, se os soños ou a vixilia que fire. Nas pezas que seleccionou para esta mostra hai –xa o dixo o propio comisario-artista– propensión á incomodidade, como un querer interactuar cos visitantes, o que chaman a “arte relacional”, darlle valor ao Documento: eses restos de performances ou instalacións que acaban aparcados nos depósitos de importantes museos, xa divorciados da espontaneidade e viveza que tiveron no intre de se crear.
Nestes días abre as portas a feira de arte ARCO, un escenario montado para a especulación; nestes días os pollocks e os dekoonings (xa absolutamente devorados polo sistema capitalista) baten marcas de cotización nas poxas millonarias, e o medíático WeiWei retira as súas obras das salas de Europa en solidariedade cos refuxiados sirios. Hai ben pouco que se soubo do pasamento de Umberto Eco, apocalíptico, semiólogo e crítico cultural (“O que non le, aos 70 anos viviu só unha vida; quen le vivirá 5.000 anos, a lectura é unha inmortalidade cara atrás”), na aldea global de McLuhan. Ante semellante panorama, paga a pena preguntarse que é a arte? Xa o facían os dadá hai cen anos: “Ha servir a arte para amorear cartos e aloumiñar aos xentís burgueses?” Visto que os koons e os hirsts superan calquera teito especulativo, haberá que concordar cos revolucionarios de antano. Hai anos tamén que o deixou escrito o heterodoxo Joseph Beuys: Kunst=Kapital (Arte=Capital). Sarmento, na presentación da mostra, comentou ante dúas obras de Fernando Calhau (Endless, Timeless, 2001) que á súa prematura morte a súa muller doou toda a obra á Fundação Gulbenkian. Toda. É o caso, por tanto, dun artista desaparecido do mercado (das galerías, das poxas); é un creador que morreu non só fisicamente senón tamén artisticamente.
Qué é arte, logo? Unha pregaria autodestruíble ao remate da súa elaboración? Tal vez mandalas esconxuradores de demos internos? Un dos mellores lectores da realidade? Ou obra de arte é só aquilo que “merece” conservarse nun museo? Por que e para que hai museos de arte contemporánea?
Lito Caramés
EXPOSICIÓN: El pes d’un gest. La mirada de Julião Sarmento a les Col·leccions CAM (Gulbenkian), MACBA, “La Caixa”
Caixaforum Barcelona
ata o 1 de maio de 2016
You might also like
More from Crítica de arte
“Veneradas e Temidas” ~ O poder feminino entre dualidades | Lito Caramés
Exposición Venerades i Temudes. El poder femení en l’art i les creences. Caixaforum. Divinas dualidades.
Ana Tomé: Intemporalidade | Inma Doval
Ana Tomé: Intemporalidade. Exposición de fotografía no espazo cultural da libraría Biblos de Betanzos (mes de marzo de 2024) | …
