Julien Gracq, un escritor xeógrafo, A costa das Syrtes, por Yves Lacoste (e II) ~ Palavra Comum ~

Dezembro 2024
S	T	Q	Q	S	S	D
	1
2	3	4	5	6	7	8
9	10	11	12	13	14	15
16	17	18	19	20	21	22
23	24	25	26	27	28	29
30	31

As razóns profundas de Julien Gracq
A trama deste gran libro –tal como eu a entendo, tendo en conta o peso respectivo dos diferentes capítulos– mostra que a verdadeira significación de Le rivage des Syrtes é á vez moito máis ampla e moito máis precisa que a interpretación que deron a maioría dos comentaristas.
Certamente, trátase dun grande drama; certamente, está constantemente a cuestión do destino, o de Aldo mais tamén o de Danielo, mais tamén o dunha cidade; certamente, hai que ter en conta a exaltación do que fala, o heroe, as imaxes enfebrecidas que atravesan as súas fantasías ou que acompañan os seus actos. Mais –ao meu parecer– o significado esencial deste libro non é tanto a busca do Grial, o papel maléfico da Muller ou a fascinación da Morte. Neste libro no que sobre todo se trata da cuestión de volver a pór en marcha a historia –a última réplica é «Quen vive aí?» –, o papel de Vanessa, a muller, non é, ao meu parecer, tan capital como algúns dixeron.
Le rivage des Syrtes é, en verdade, un drama xeopolítico mais isto non exclúe as outras interpretacións que se deron. Trátase, esencialmente, do destino dun Estado, dun Estado demasiado vello e do papel decisivo dalgúns homes, que teñen o poder, no destino deste Estado, desde o momento en que na súa fronteira a historia volve a se pór en marcha, baixo a forma inicial dunha insidiosa subversión empurrada por «algo» que se amplifica no Estado adverso.
Os homes e os problemas aos que se vincula Julien Gracq, en Le rivage des Syrtes, manifestan esencialmente a categoría do político: os principais personaxes pertencen a importantes familias e sitúanse en diferentes niveis de poder no aparato do Estado. No cumio, Julien Gracq non colocou un príncipe, senón unha autoridade colexial moi particular, a Señoría, en cuxo seo un personaxe discreto soubo predominar sobre os outros ao tirar partido dos seus antagonismos. Julien Gracq mostra os propósitos e as rivalidades destas importantes familias, especialmente a estratexia dos Aldobrandi, clan ao que pertence Vanessa. Finalmente, Julien Gracq evoca ese fenómeno político-relixioso que é esa misteriosa subversión que se propaga a partir de Farghestan e que ataca as estruturas sobre as que descansa a sociedade de Orsenna.
Problemas políticos internos, mais tamén e sobre todo externos –o antagonismo secular dos dous Estados–, e é nisto que Le rivage des Syrtes é unha novela xeopolítica. O propio título do libro é fundamentalmente xeopolítico porque esta costa é fronteira, unha fronteira, antigo fronte de guerra, que pouco a pouco se fixera «fría», mais que xustamente está a piques de volver a se converter en «quente», non mediante a simple reactivación dunha reivindicación territorial, senón baixo o efecto da propagación, a partir do Estado adverso, dunha empresa de desestabilización que se funda nunha ideoloxía mesiánica. Esta apóiase nas reivindicacións escuras dos máis humildes e arremete contra as estruturas aristocráticas tradicionais, mais algunhas familias importantes prestan axuda a esta subversión para predominar sobre as outras. É o caso dos Aldobrandi, cuxo líder xa pasara, outras veces, ao campo dos inimigos e cuxa divisa fica eminentemente xeopolítica: «Fines transcendam» –transcendo, transgredo a fronteira. En definitiva, do que se trata fundamentalmente en Le rivage des Syrtes é da guerra que se volve iniciar entre dous Estados e, de primeiras, baixo a forma dunha guerra subversiva que socava as forzas internas dunha vella sociedade.
Certamente, poderase afirmar que se trata dunha interpretación que expresa sobre todo as preocupacións xeopolíticas do seu autor. Esta baséase, dunha parte, no conxunto do libro, no peso dos diferentes capítulos e non sobre tal ou cal das súas facetas e, doutra parte, sobre o que di o propio Julien Gracq con respecto ás razóns profundas que o levaron a escribir este libro.
Con efecto, en longas entrevistas que tivo a ben concederme, Julien Gracq explicoume que se escribira Le rivage des Syrtes de 1947 a 1951, principalmente durante as vacacións escolares, a razón profunda remontaba de feito ao período do ascenso do nazismo en Alemaña e á «drôle de guerre» e que expresaba, no fondo, a angustia da catástrofe que se preparaba entón, non soamente do outro lado da fronteira, senón tamén mediante unha subversión rastreira, no interior do país. Son, xa que logo, razóns claramente políticas as que inspiraron este libro, mais tamén Un balcon en fôret, aparecido en 1958, que é, no entanto, moi diferente de Le rivage des Syrtes.
As preocupacións políticas de Julien Gracq son discretas mais profundas. Díxome que fora membro do Partido comunista (14) até o pacto xermano-soviético. «Releo As loitas de clases en Francia e O 18 Brumario de Louis Bonaparte cunha admiración e mesmo unha alegría sen mesturas», observa en Lettrines (p. 71) onde fala tamén de Lenin, de Trotski e de Stalin, mais se foi atraído polo marxismo, rexeita o carácter demasiado economicista e mecanicista da doutrina, que descoida o que el chama «as forzas escuras»: «Os revolucionarios, fascinados polo manexo dos útiles de comprensión da historia profunda que o século XIX lles legaba con Marx, descoidaron demasiado a miúdo no seu proveito o control empírico de certos motores inmediatos da historia que, infelizmente, se revelaron de repente (se pensa no avatar de 1933) ser motores de explosión […]. Pódese preguntar se un movemento revolucionario conquistador non está obrigado a cargar con todos os proxectís que encontra no seu camiño, e se non se verá obrigado a pagar un día cada omisión desprezativa e indignada. É de tales (e graves) omisións que podería testemuñar indirectamente a explosión demencial e tan desconcertante do hitlerismo, da que aínda se espera, polo lado revolucionario, unha explicación exhaustiva. As causas económicas, por suposto, póñense en evidencia, mais están abondo lonxe de esgotaren o fenómeno na súa violencia e a súa singularidade. Fica que o hitlerismo, é inútil e aínda máis perigoso intentar disimularse que galvanizou por anos as masas alemás, e que se está en presenza do hai que chamar –subliñando que nos resignamos de máis–, é o escándalo dos escándalos: o proletariado mundial obrigado a tender o puño con noxo ao conxunto da clase obreira alemá. A marxe de indeterminación, onde aparecen puros fenómenos afectivos e “irracionais” onde os haxa, aparece aquí demasiado desbordante. (Por suposto que se rexeita para comezar toda insinuación –dun gusto detestábel– a propósito “dun fenómeno especificamente alemán”.) É o problema inmenso do paso do substrato económico a un estado de consciencia motor que formula o hitlerismo cunha acuidade e unha urxencia que, hai que dicilo, non se sospeitara até hoxe», escribía Julien Gracq en 1947 (Préférences, p. 114-115).
O problema do hitlerismo con este ascenso das forzas escuras atormentou xa desde antes da guerra a Julien Gracq, a quen atrae Alemaña, non só Wagner, senón tamén Ernst Jünger, Clausewitz e moitos outros. «Si, Alemaña atráeme –mais esta inmensa recarga dispoñíbel no centro de Europa, esta potente dispoñibilidade á procura dunha forma– pregúntome o que pode achegar a un escritor francés, senón talvez algo como ese estado de rumor, esa vaga dilación das nosas fronteiras que se experimenta ao vivir na beira do mar» (Lettrines, p. 148).
«O que intentei facer, entre outras cousas, en Le rivage des Syrtes, moito máis que contar unha historia intemporal, é liberar por destilación un elemento volátil, o espírito da historia, no sentido que se fala de alcohol etílico [esprit-de-vin], e en refinalo suficientemente para que se puidese inflamar ao contacto coa imaxinación. Existe na historia un sortilexio emboscado, un elemento que, aínda que mesturado a unha masa considerábel de excipiente inerte, ten a virtude de emborrachar. Non se trata, por suposto, de illalo do seu soporte […]. Cando a historia arma os seus resortes como o fixo, practicamente sen un momento de respiro, de 1929 a 1939, dispón no oído interior da mesma agresividade monotriz que ten na orella, na veira do mar, a marea ascendente da que distingo tan ben en Sion, desde o fondo da miña cama, e en ausencia de calquera noción de honra, o rumor específico de alarma, semellante ao lixeiro fungar da febre que se instala. O inglés di entón que é on the move. E esta nova posta en marcha da historia, tan imperceptíbel, tan sorprendente, nos seus inicios como o primeiro estremecemento da cuncha que deita no mar, que me ocupaba o espírito cando proxectei o libro. Quixera que tivese a maxestade preguizosa do primeiro ruxido afastado da tempestade, que non tivese ningunha necesidade de alzar o ton para se impor, preparado como o estaba por unha longa modorra inadvertida» (En lisant, en écrivant, p. 216-217).
«Tiña vinte anos cando a sombra da macela [a árbore da morte] comezou a se alongar sobre nos: foi este ano que explotou o nazismo e arroxou dun golpe cento dez deputados ao Reichstag; o significado do feito –é moi raro– foi comprendido e avaliado sobre o terreo, e a súa aura inmediatamente perceptíbel a case todo o mundo. O ascenso das tempestade durou nove anos, un ascenso tan intolerabelmente lento a estoupar, tan pesado, tan lívido á vez e tan sombrío, que os cerebros se aparvaban bestialmente e se presentía que unha semellante nube de apocalipse non podía xa se resolver en sarabia, senón soamente en choiva de sangue e en choiva de sapos» (En lisant, en écrivant, p. 221).
Todas estas pasaxes, que testemuñan a fondura das preocupacións políticas de Julien Gracq cando concibía o libro, reforzan tamén a tese da natureza xeopolítica de Le rivage des Syrtes. Certamente, non abonda con ter unha gran preocupación polo político para escribir unha novela xeopolítica, e Un balcon en fôret é a proba exemplar. Julien Gracq díxome que unha e outra novela teñen no fondo a mesma orixe, a súa inquietude diante do ascenso do nazismo durante os anos «trinta» e durante a «drôle de guerre», a sensación de que se aproximaba unha catástrofe.
Ora, mentres Le rivage des Syrtes é unha novela xeopolítica, coa evocación e incluso a análise dos diferentes niveis de poder no seo dun aparato de Estado, co papel político de Aldo e os propósitos de Danielo, coa descrición da propagación dese fenómeno de desestabilización, coa configuración dos territorios e a articulación de espazos de dimensións moi distintas, coas súas paisaxes moi contrastadas, coas súas referencias aos mapas, Un balcon en fôret non é precisamente un «relato» xeopolítico. Desenvólvese principalmente nun mesmo lugar, a fortaleza, e en espazos de relativamente pequenas dimensións, cando menos tal como os representa o principal personaxe, unha parte da selva das Ardenas, unha parte do val de La Meuse. Certamente, existe unha fronteira, mais durante a maior parte do «relato» non acontece nada nela, porque é a de Bélxica e non a de Alemaña e os dous grandes Estados que se enfrontan non son practicamente evocados. Mentres Aldo, fillo dunha importante familia que xoga un papel no seo do Estado, é consciente dos conflitos xeopolíticos de conxunto e do seu papel na fronteira, o aspirante Grange non semella preocuparse moito disto, sen dúbida porque non é dunha importante familia e porque está moito máis lonxe do poder; Francia non é un pequeno Estado, como Orsenna. E Grange, mesmo ao fin, mesmo no momento en que a fortaleza que comanda é destruída como unha noz polo ataque alemán, Grange non se dá conta de que se acha atrapado nun acontecemento estratéxico capital, a penetración da Wehrmacht a través da selva das Ardenas en maio de 1940. E é xustamente esta incompresión, esta ausencia de razoamento xeopolítico que produce, in extremis, o tráxico de Un balcon en fôret, podería afirmarse que este libro é, dalgunha maneira, o reverso, o inverso de Le rivage des Syrtes, que aparece aínda máis como unha novela xeopolítica.
Afirmaría eu que a calidade –principalmente o vigor e a complexidade– deste pensamento xeopolítico débese ao feito de que Julien Gracq é xeógrafo? Por unha grande parte, si, e ao feito de que aplica, sen dicilo explicitamente, unha máxima que nos é cara: non existe xeografía sen drama! Julien Gracq afirmou en La forme d’une ville o seu «gusto polas zonas limítrofres», polas zonas fronteirizas. É unha das características fundamentais do verdadeiro razoamento xeográfico e por excelencia a do achegamento xeopolítico. Habería que engadir a este «tropismo dos límites» o gusto e a capacidade que ten Julien Gracq de representar simultaneamente espazos de diferentes ordes de grandeza, sen non obstante confundilos, senón articulándoos uns aos outros. A este respecto, un dos pasos máis significativos e dos máis concisos, en Lettrines II, é aquel en que se lembra do seu descubrimento da punta do Raz: «E de repente o mar que bordeabamos desde había moito tempo na nosa esquerda se descubre á nosa dereita, cara á Baía de Les Trépassés e a punta do Van: a miña gorxa trabouse, experimentei no fondo do estómago o primeiro movemento do mal de mar –fun consciente nun segundo, literalmente, materialmente, da enorme masa detrás de min de Europa e de Asia, e sentinme como un proxectil na punta do canón, bruscamente cuspido na luz. Nunca encontrara, nin aquí nin en ningures, esta sensación cósmica de voo –enervante, hilarante– que non esperaba de maneira ningunha […]. O que produce a beleza dramática de Raz é o movemento vivo do seu espiñazo central, escamado, fendido, laminado, que non ocupa o medio do cabo, senón que serpea violentamente en mecha de látego, agresivo e réptil, dirixíndose ora cara ás verticalidades de dereita, ora cara ás verticalidades de esquerda» (Lettrines II, p. 36-37).

As eleccións xeográficas de Julien Gracq
É porque Julien Gracq é xeógrafo, excelente xeógrafo, e porque a elección que fai da localización xeográfica dos dramas que nos conta non debe, sen dúbida, nada ao azar, que é necesario interrogarse sobre as razóns das súas eleccións nos dous libros que rematamos de comparar. Para Un balcon en fôret, as razóns da elección son abondo claras e son xeopolíticas. Con efecto, se a experiencia que Julien Gracq tivo da «drôle de guerre» e do seu desenlace fatal alimentou este libro, esta (15) non se sitúa nas Ardenas, senón na planicie de Flandres, preto de Dunkerque. Julien Gracq non coñecía a selva ardenesa; para escribir este libro percorreuna algúns días, examinou os mapas. Mais escolleu as Ardenas porque foi aquí que se produciu, contra todas as expectativas do estado maior francés, a ofensiva alemá decisiva, e porque este enorme acontecemento estratéxico facía aparecer aínda máis a curtedade de miras dos que a sufriron.
Para Le rivage des Syrtes as razóns da elección xeográfica están lonxe de ser claras. Por que Julien Gracq escolleu situar o drama que o obsesionaba daquela –un drama do mesmo xénero que o ascenso do nazismo– nunha bisbarra á vez desértica e costeira? As Syrtes non poden deixar de evocaren, para os que saben un pouco de xeografía, os grandes golfos que se estenden entre Exipto e o Maghreb. A observar no entanto que a palabra syrtes foi durante moito tempo un nome común que designaba, na linguaxe poética, os bancos de areas movedizos a carón do mar (16). Nas Memorias de ultratumba fálase de «syrtes embrumées». Ora, Julien Gracq ten un grande interese en Chateaubriand –«debémoslle case todo»– como o proba o texto titulado «Le gran paon», que foi incluído en Préférences (p. 153-158). E que fermoso título Le rivage des Syrtes para evocar unha fronteira mariña á vez precisa e incerta, feita de grandes bancos de area que as correntes desprazan!
Se o alcance do título se esclarece, fica enteiro o problema da elección destes confíns desertos para situar este drama xeopolítico, elección tanto menos fortuíta canto a fixo un xeógrafo. Elección tanto máis asombrosa canto este xeógrafo poeta está entón atormentado pola traxedia que acaba de desenvolverse no corazón de Europa, a partir dun país que coñece ben, Alemaña. Para comprendermos as razóns polas que Julien Gracq elixiu unha situación xeográfica radicalmente diferente, esta comarca desértica, hai sen dúbida que ter en conta o feito de que foi profundamente perturbado por un libro que, de maneira moi simbólica, evocara xa este espanto: trátase de Nos acantilados de mármore, de Ernst Jünger, libro aparecido en Alemaña en 1939, no momento da declaración de guerra, e traducido ao francés en 1942. O autor que é xa célebre –aínda que só fose polas súas heroicas fazañas durante a guerra de 1914-1918– rexeita os avances do partido nazi, mais forma parte entón do estado maior da Wehrmacht.
Julien Gracq, que escribiu en 1959 un texto sobre a simbólica de Ernst Jünger (Préférences, p. 245-252), analiza Nos acantilados de mármore como «un libro emblemático. Atravésano grandes imaxes que foron, que son aínda as da nosa vida de homes do medio século, das nosas alegrías e dos nosos desastres […]. Son as figuras da nosa situación: conmovedoras ou terríbeis, son as figuras sobre as que se distribuíu o noso destino. Distínguese esta arte case heráldica desde o inicio do libro que achega unha a outra e fai manter xuntas baixo a ollada como a división dun escudo tres comarcas: a Mariña, a terra dos viñedos, unha Italia soleada na que se despregan os refinamentos da extrema cultura –a Campagna, a terra dos grandes pastos, da vida libre, dos pastores e da vella honra feudal– logo –detrás– os bosques sen limite nos que reina o Grande Gardabosques e onde se reúnen para o asalto as hordas do salvaxismo. O heroe do libro, que é tamén o narrador retirouse […] nunha ermida á beira dos acantilados de mármore que dominan a Mariña […]. Logo pouco a pouco o terror deita no país desde a soleira dos bosques xigantes onde o Grande Gardabosques espera o momento de se lanzar sobre a Mariña –un sopro de anarquía e de fatiga disloca pouco a pouco a vella sociedade do país dos viñedos, preparando os camiños do Grande Gardabosques, cuxas bandas saquean primeiro os pastos, logo, nunha noite de pillaxe e de incendio, se lanzan finalmente á cabeza das súas mandas sobre a Mariña» (Préférences, p. 248).
Julien Gracq falou da emoción que experimentou ao ler este libro (17), pero é moi diferente de Le rivage des Syrtes. Aínda que Nos acantilados de mármore evoca de maneira moi simbólica o desenvolvemento dunha horríbel traxedia, desde os seus inicios até o aniquilamento final, Julien Gracq relata, de maneira moito máis precisa, e en certos aspectos case realista, os inicios dun drama cuxo desenlace fica en suspenso. Mentres que a atmosfera de Nos acantilados de mármore é completamente medieval, a de Le rivage des Syrtes é case contemporánea: así o Redoutable é un pequeno vapor e o automóbil xoga, nos desprazamentos de Aldo, un papel importante. O meu amigo Jean-Claude Giblin afirma, acho, moi xustamente, que o ambiente de Le rivage des Syrtes fai pensar no das célebres bandas deseñadas de Hugo Pratt e que Aldo se semella tamén a Corto Maltese, e non soamente aos heroes stendhalianos caros a Julien Gracq.
A influencia do libro de Jünger permite comprender mellor o que, sen dúbida, conduciu a Julien Gracq a situar o drama que o obsesiona nas costas dunha comarca desértica, na beira do Mediterráneo. A traxedia que evoca o escritor alemán desenvólvese nunha certa configuración xeográfica: os acantilados de mármore dominan un país mediterráneo e forman o límite cara ao sur dos grande bosques da Europa central. Julien Gracq non quixo probabelmente retomar un contraste xeográfico idéntico: certamente, Orsenna é tamén mediterránea, sitúase tamén no país dos viñedos, mais elixiu para o contraste, non os grandes bosques do Norte, senón outra comarca que é igualmente tan inmensa, misteriosa e debilmente poboada, as estepas e os desertos que se achan ao sur do Mediterráneo. O nome de Farghestan evoca evidentemente connotación orientais e islámicas.
No conxunto mediterráneo, Julien Gracq elixiu situar o drama, non en función das características xeopolíticas dun grande Estado, senón nas dunha Cidade-Estado que fai pensar á vez en Florencia e en Venecia. Con efecto, o papel político de Aldo, fillo dunha das importantes familias, a súa relación directa con quen posúe a realidade do poder no seo do organismo colexial que é a «Señoría», concíbense moito mellor no cadro de estruturas políticas de relativamente pequenas dimensións. Mais o feito de que esta cidade aristocrática teña posesións afastadas, como foi noutrora o caso de Venecia, fai moi lóxica a gran liberdade de manobra de que dispón Aldo nos confíns afastados, os da costa das Syrtes. A precisión coa que Julien Gracq describe o territorio de Orsenna coas súas distancias, as súas paisaxes, as súas cidades, os seus camiños, é suficiente para que se poida divertir en confeccionar o mapa, prolongándoo, a través do mar das Syrtes –de feito é un grande golfo– até a costa de Farghestan, onde se encontra a capital inimiga Rhages, que domina un gran volcán, o Tängri…
En Le rivage des Syrtes, afirmouse, as paisaxes teñen unha grande importancia, sobre todo as da estepa e as da costa, cos seus bancos de area, as súas lagoas e os seus pantanos, e podémonos preguntar cales son as paisaxes reais en que o escritor xeógrafo se inspirou. Julien Gracq confioume que cando escribía este libro non coñecía, de feito, do Mediterráneo, máis que Venecia. Mais entón como explicar o esmero con que describe esta costa das Syrtes? O que coñecía perfectamente na época é –alén do macizo armoricano, o seu terreo de tese– a costa do sur de Bretaña, dunha parte a outra do estuario do Loira, os arredores de Nantes. O seu territorio predilecto é a península guerandesa. Máis tarde describirá todos os aspectos nun longo texto, La Presqu’île, vinculándose particularmente a esta «terra Gâte, un país mudo, prostrado na súa desgraza, e que debía sufrir unha especie de anatema, porque, creado apenas a algunhas leguas do mar, debeu desecarse lonxe del…» (La Presqu’île, p. 51). «A estrada atravesaba Le Marais nunha liña dereita que o cortaba até se perder de vista: unha gabia baixa, aberta entre os xuncos zoantes» (ibid., p. 144), esta paisaxe evocada confúndese coa do primeiro capítulo de Le rivage des Syrtes (p. 18-19) e observarase por outra parte que chove a miúdo e que non vai calor…
Así penso que se pode afirmar que a costa das Syrtes é, en grande medida trasladada a outro contexto xeográfico e xeopolítico, a costa baixa e areosa da baía de Croisic, entre o mar e as marismas. «Guérande, encorsetada no seu minúsculo cinto, en medio da paisaxe sahariana das salinas do Croisic…», escribe Julien Gracq en Préférences (p. 207) a propósito da novela de Balzac que lle interesa máis, Béatrix. Non soamente a acción se sitúa en Guérande, senón que a heroína altiva evoca en moitos trazos a Vanessa de Le rivage des Syrtes.
En Lettrines II pódense sinalar as anotacións que permiten localizar imaxes que foron reutilizadas en Le rivage des Syrtes: é así que a lembranza do barco que fai de correo da illa de Yeu serviu para a descrición do Redoutable (p. 189), que o Panteón e a biblioteca de Sainte-Geneviève inspiraron os edificios da Señoría en Orsenna, «fragmento dunha Roma bastarda á vez antiga e xesuíta» (p. 3), etc. Pero prolongar máis este xogo de cotexos perde axiña o interese, porque Julien Gracq, como a maioría dos novelistas, traspón imaxes e lembranzas.
Porque Julien Gracq é xeógrafo, porque ten un bo coñecemento teórico das comarcas que non percorreu e, sobre todo, porque ten o sentido das paisaxes, que sabe analizalas e imaxinar metodicamente outras, as imaxes que ten dunha certa costa de Bretaña alimentaron –unha vez trasladadas– a súa evocación da costa das Syrtes, mais a transposición fundamental, a que fica máis enigmática aínda hoxe. Trata, moito máis que sobre as paisaxes, sobre o tempo e o espazo. «Historia e xeografía: o liceo xuntou cedo para min esta parella, case tan solidamente como a parella do espazo e do tempo. O espazo e o tempo foron para min, de maneira electiva, o verdadeiro contido conmovedor, o único que, inesgotabelmente, me preparaba a soñar. Liberado á vez de calquera cronoloxía verdadeira, como de calquera morfoloxía xeográfica ortodoxa, é o seu continuum depurado, reducido aos seus puros esbozos dramáticos, que serve de substrato a Le rivage des Syrtes» (En lisant, en écrivant, p. 248).
En «Les yeux bien ouverts», un dos textos de Préférences (p. 53-69) e que data de 1954, Julien Gracq, ao falar do que chama «a fantasía», dá idea do que puido ser, para el, esta transmutación da situación xeopolítica que o obsesionaba entón nunha situación completamente outra e que el inventa: dunha parte, o poder militar e industrial da Alemaña hitleriana, cos discursos atronadores do seu xefe, as súas espectaculares manifestacións multitudinarias, e ao lado Francia adormecida e desorientada; doutra parte, o que se prepara nos confíns do deserto nun Estado misterioso, silencioso, Farghestan, e unha demasiado vella Cidade-Estado que comeza a ser desestabilizada. «Pola miña parte –di Julien Gracq– definiría [a fantasía] como un estado de tensión incrementado, o sentimento dunha circulación bruscamente estimulada de formas e de ideas, que xogan mellor, que se aferran máis felizmente unhas a outras, facilitan o xogo das correspondencias […]. É a facultade de saltar máis lixeiramente dunha imaxe a outra, de espertalas unha pola outra segundo un código secreto de correspondencias bastante agachadas […] Estas imaxes producen unha especie de emoción singular, un escintileo de aparición, están dotadas dun moi grande poder de estremecemento […]. Cando se di que as cousas falan á imaxinación, díxose todo, penso, para o escritor» (Préférences, p. 57-58-68).
A propósito do libro de Ernst Jünger, Nos acantilados de mármore e que procede, el tamén, dunha transmutación de situacións xeopolíticas, Julien Gracq escribe isto que se pode aplicar tamén a Le rivage des Syrtes: «Este libro é un poema […]. O mundo da arte non é o noso mundo. Este libro en que nos sentimos de principio a fin en terreo de coñecemento, non nos desvela o noso tempo. A nosa época está na materia, mais a cohesión interna destas páxinas, porque todo foi transmutado até a última parcela no mundo da arte, é máis forte, se impón mellor que a do mundo vivido: sentimos mesmo que esta referencia ao mundo vivido non lle é xa esencial: a tensión interna que une os seus diferentes elementos é suficiente» (Préférences, p. 250).
Henri Modor estimaba que Le rivage des Syrtes era «o máis extraordinario longo poema en prosa da literatura francesa». Ora, unha das calidades da obra de arte verdadeira é que se lle poden recoñecer significacións á vez semellantes e diferentes, segundo as épocas e segundo os países. É polo que o grande libro de Julien Gracq evoca para nós, hoxe, con tan grandes resonancias, o crecemento do Islam integrista e revolucionario, a historia arma, de novo, os seus resortes nos perímetros do Mediterráneo e noutras «costas»…

***

Fragmentos escollidos no primeiro capítulo de Le rivage des Syrtes

Pertenzo a unha das máis antigas familias de Orsenna. Conservo da miña infancia a lembranza dos anos tranquilos, de calma e de plenitude, entre o vello palacio da rúa de San Domenico e a casa de campo á beira do Zenta, onde iamos todos os veráns e onde acompañaba a meu pai, cabalgando a través das súas terras ou verificando as contas dos seus intendentes. Rematados os estudos na antiga e célebre universidade da cidade, as miñas disposicións naturalmente melancólicas e a fortuna que herdei coa morte de miña nai fixeron que non me apresurase a escoller unha carreira. A Señoría de Orsenna vive como á sombra dunha gloria que adquirira nos séculos pasados o éxito dos seus exércitos contra os Infieis e os beneficios fabulosos do seu comercio co Oriente: é semellante a unha persoa moi vella e moi nobre que se retirou do mundo […].

O goberno de Orsenna, como o de todos os Estados mercantís, sempre se distinguiu por unha celosa desconfianza a respecto dos xefes e mesmo dos oficiais subalternos dos seus exércitos e as súas flotas. Contra os riscos dunha intriga ou dun golpe de Estado militar, longamente temido na época en que guerras continuas o obrigaban a manter en campaña forzas importantes, a aristocracia de Orsenna non xulgou se protexer abondo ao impor a máis rigorosa submisión dos cadros militares ao poder civil: deste tempos moi recuados, as máis nobres familias non se cren diminuídas por destacaren para xunto a eles mozos que en funcións que moi de preto se parecen ás practicas de espionaxe, e cuxo efecto foi sempre sufocaren calquera tentativa de conspiración armada. Son os célebres «ollos» da Señoría: os seus poderes mal delimitados, mais en realidade sempre oficiosamente apoiados polo peso dun gran nome e polo creto dunha antiga familia, déixanlles en xeral a iniciativa máis vasta, mesmo no decurso dunha campaña; a unidade de puntos de vista e a enerxía na condución das guerras de Orsenna víronse prexudicadas ás veces pola desconfianza e a timidez no mando xeradas por semellantes prácticas, mais considérase en contrapartida que a situación falsa que lles creou é propia para desenvolver desde cedo a habilidade política e o sentido da diplomacia nos que a Señoría destina aos seus máis grandes empregos. Estes inicios dubidosos de espía foron durante moito tempo camiño acreditado para as máis altas distincións. No estado de decrepitude e de enervamento en que hoxe caeron as súas forzas, Orsenna podería sen grandes riscos afrouxar unha vixilancia tan sospeitosa; mais a forza das tradicións, como en todos os imperios que se esboroan, crece nela a medida que se desvela, nas engrenaxes do goberno e da economía, a acción preponderante de todos os principios de inercia. (p. 9-10). […] Un decreto do Senado confirmoume nas funcións de Observador xunto das Forzas Lixeiras que a Señoría ten no mar das Syrtes.

Na súa vontade decidida de me afastar da capital e de me quebrar nas fatigas dunha vida máis ruda, meu pai serviume talvez alén dos meus vagos desexos de cambio. A provincia das Syrtes, perdida nos confíns do Sur, é como a Última Thule dos territorios de Orsenna. Estradas raras e mal conservadas únena á capital a través dunha rexión semidesértica. A costa que a limita, baixa e ornada de perigosos baixíos, nunca permitiu o estabelecemento dun porto utilizábel. O mar que a bordea está baleiro: vestixios e ruínas antigas fan máis sensíbel a desolación das súas proximidades. Aquelas areas estériles sustentaron efectivamente unha civilización rica, no tempo en que os Árabes invadiron a rexión e a fertilizaron coa súa irrigación enxeñosa, mais a vida apartouse despois destas paraxes afastadas, como se o demasiado avaro sangue dun corpo político momificado non chegase até elas; dise tamén que alá o clima vaise volvendo progresivamente máis seco, e que as raras manchas de vexetación diminúen cada ano, como roídas polos ventos do deserto (p. 10). […] Abandonei Orsena o día seguinte moi cedo, no auto rápido que levaba ás Syrtes o correo oficial […] acurruncheime no fondo do auto e púxenme a inventariar con curiosidade unha gran carteira de coiro que retirara a véspera da Chancelería despois de prestar xuramento. Tiña alá, nas miñas mans, un sinal concreto da miña nova importancia […]. Contiña documentos oficiais relativos ao meu nomeamento […] instrucións acerca dos deberes do meu cargo e a conduta a seguir no posto que ía ocupar; decidín lelos atentamente. O último documento era un forte sobre amarelo selado coas armas da Señoría; a indicación exterior, manuscrita, e coidadosa, inmobilizou de súbito a miña ollada: «A abrir soamente despois da recepción da Instrucción especial de Urxencia». Eran as ordes secretas; erguinme imperceptibelmente e varrín o horizonte cunha ollada decidida. Unha lembranza, na que simultaneamente se mesturaban o absurdo e o misterio, subía lentamente até min, que me aguilloara xordamente desde que me destinaran a aquel posto perdido das Syrtes: na fronteira á que me dirixía, Orsenna estaba en guerra. O que lle quitaba gravidade á cousa é que estaba en guerra desde había trescentos anos.

Pouco se sabe na Señoría sobre o Farghestan, que está enfronte dos territorios de Orsenna alén do mar das Syrtes. As invasións que o varreron de forma case continúa desde os tempos antigos –en último lugar a invasión mongol– fan da poboación unha area movediza en que cada vaga apenas formada viuse recuberta e apagada por outra. Da súa civilización un mosaico bárbaro onde o extremo requintamento de Oriente existe ao lado do salvaxismo dos nómades. Sobre esa base mal fortalecida, a vida política desenvolveuse á maneira de pulsacións tan brutais como desconcertantes: ora o país, presa das disensións, desfalece e semella presto a esfarelarse en clans feudais divididos por odios de raza mortais –ora unha vaga mística, nacida nos recantos dos seus desertos, funde todas as paixóns para facer por un momento do Farghestan un facho en mans dun conquistador ambicioso. Non se sabe máis en Orsenna de Farghestan –e non se desexa saber máis– senón que os dous países –apréndese nos bancos da escola– viven en estado oficial de hostilidade. Efectivamente, hai agora tres séculos –nunha época en que a navegación aínda non se apartara das Syrtes– as piraterías constantes dos farghianos ao longo das súas costas desencadearon por parte de Orsenna unha expedición de represalia, que apareceu diante da costa inimiga e bombardeou os seus portos sen contemplacións. Seguiron varias escaramuzas, despois hostilidades, en que ambas partes non se empeñaban con interese maior, languideceron e extinguíronse completamente por si propias. Durante longos anos guerras de clans paralizaron a navegación nos portos farghianos; pola súa parte, a de Orsenna entraba lentamente en letarxia: os seus barcos abandonaron un a un aquel mar secundario onde o tráfico se esgotaba insensibelmente. O mar das Syrtes tornouse así, gradualmente, in verdadeiro mar morto que ninguén pensou xa en atravesar […]. Mais, naquel torpor xeral, a vontade de terminar legalmente o conflito faltou tanto como a de o prolongar polas armas; arruinados como estaban, e privados das súas forzas, Orsenna e Farghestan permanecían dous países orgullosos, celosos dun longo pasado de gloria, e tanto menos dispostos un e outro a esquecer os seus dereitos cando pouco custaba defendelos. […]. Orsenna aboliu a navegación fóra das augas costeiras e existen razóns para acreditarmos que medidas análogas foron tomadas, cara á mesma época, polo Farghestan. […] [Mais] lendo os poetas de Orsenna, ficabamos impresionados ao ver como aquela guerra abortada, a fin de contas extremadamente banal, e na que ningún episodio pintoresco parecía capaz de excitar a imaxinación, ocupaba nos seus escritos un lugar desproporcionado ao que ocupaba nos manuais de historia. […] Neses poetas sabios encontrábase, por outra parte, un poderoso eco nas tradicións populares, […] nunca se consentira na Señoria, baixo un especioso pretexto de lóxica, cambiar unha palabra ao vocabulario do verdadeiro tempo de guerra: a costa das Syrtes continuaba na ser, para os despachos oficiais, «o fronte das Syrtes» […]. Podía considerarse moi ilusoriamente, á luz deses vagos indicios que mesmo a non conclusión daquela guerra, sinal en realidade dunha irremediábel caída de tensión, era a esencial singularidade que alimentaba aínda algunha imaxinación barroca –como se unha conspiración latente se esbozase aquí e alá grazas a mans obstinadas en manter absurdamente entreaberto os labios prestos a se selar eles propios do acontecemento –como se se quixera inexplicabelmente que se valorase a anomalía estraña dun acontecemento histórico reprobado, que non liberara todas as súas enerxías, que non esgotara o seu zume.

Atravesabamos agora a rexión montañosa e boscosa que limita ao sur os campos de Orsenna. […] O esplendor maduro e a opulencia de Orsenna subían ao corazón, chegados de todos aqueles campos ateigados do outono; por cima de nós, a frescura goteaba lentamente dos pólas, esvaecéndose como un aroma no ar transparente, grandes enreixados de sol filtrábanse até a estrada. Unha plenitude calma, unha benvida de mocidade pura subían daquela profunda mañá. […] afastábame a toda présa da miña cidade, respiraba Orsenna a pleno pulmón. Pensaba en que profundas eran as febras que me ligaban a aquel país, como unha muller cuxa beleza demasiado madura e demasiado tenra nos mantén cativos; despois, de vez en cando, sobre aquel entenrecemento melancólico, como un sopro vivo e alarmante nunha noite morna, deslizaba esta palabra perturbadora: «a guerra», e as cores tan puras da paisaxe arredor miña viraban a un imperceptíbel ton de tempestade. Estas fantasías nerviosas e inconsistentes cansáranme –chegamos a Mercanza – e comecei a dedicar á paisaxe unha ollada máis interesante.

Pasados os muros da vella fortaleza normanda, o sopro do sur tornábase xa sensíbel polo enfraquecemento progresivo da vexetación. Á nube vaporosa que roldaba sobre os bosques húmidos de Orsenna sucedera unha sequidade luminosa e dura, sobre a que faiscaban cruamente, na distancia, os muros brancos e baixos das granxas illadas. O solo, ao se aplanar bruscamente, estendía ao noso encontro grandes estepas núas, que a estrada apenas rabuñaba baixo o sol, cun rego máis ardente; o vento da libre velocidade estalaba nos nosos oídos en ondas máis amplas sobre aquelas planicies agresivas. Aqueles horizontes varridos, onde folgaban inmensos rabaños de nubes, volvíanse máis semellantes aínda ao do mar pola aparición, aquí e acolá, de altas torres de vixía normandas, sementadas irregularmente nas estepas rasas, e que vixiaban a planicie núa como faros. Rabaños de búfalos apenas domesticados xurdían dos lameiros e fuxían ao trote, cornos erguidos, maciza horda arrepiada de repente polo vento. Era un país máis libre e máis salvaxe, onde a terra, ao deixar aflorar a súa pura superficie, parecía convidarnos, exasperando por si só a nosa velocidade, a tornarnos sensíbeis, como polo tacto, á súa curvatura austera e, aspirando cada vez máis lonxe a nosa máquina lanzada a toda velocidade, a facernos oscilar indefinidamente os seus horizontes. A noite subiu do leste e ergueuse sobre nós como un muro de tempestade […] esperaba a mañá, xa ofrecido de ollar cego, como quen avanza cos ollos vendados cara ao lugar da revelación.

Ergueuse detrás de nos a matogueira chuviosa e as nubes baixas dunha planicie deserta. […] Tan lonxe canto a vista alcanzaba, a través da bruma líquida, non se percibía nin unha árbore, nin unha casa. […] O silencio sospeitoso da paisaxe tornábase máis sensíbel polas detencións bruscas e os dubidosos reinicios da choiva e a impresión de suspensión insólita que comunicaban os seus intervalos desiguais […].

Roldamos longas horas a través daquelas terras de sono. […] Un golpe de vento producía ás veces sobre os xuncos o seu roce triste; por un intre a auga das lagoas evaporaba a súa humidade sobre un espello embazado, unha pel morta e privada de reflexos. […] A pista volveuse de súbito estrada, unha torre cincenta saíu da néboa mesta. As lagoas viñeron de todas partes ao noso encontro e aplanaron as ribeiras dun pavimento a flor de auga, algúns edificios fantasmas tomaron consistencia: era o fin da nosa viaxe, chegabamos ao Almirantado. […]

Así xurdido das brumas fantasmáticas daquel deserto de herbas, á beira dun mar baleiro, era un lugar singular aquel Almirantado. Diante de nós, máis alá dun anaco de landa corroída de cardos e limitada por algunhas casas longas e baixas, a bruma aumentaba os contornos dunha especie de fortaleza en ruínas. Detrás dos foxos medio cheos polo tempo, aparecía como unha poderosa e pasada masa gris, de paredes lisas furadas soamente por algunhas lañas e raras aberturas de canóns. A choiva acoirazaba aquelas laxes brillantes. O silencio era o dunha ruína abandonada…

NOTAS
(14) Membro, e con importantes responsabilidades, como se deduce da lectura de Carnets du grand chemin (1992), cuxa aparición é posterior a este traballo de Y. Lacoste. (Ndt.)
(15) É dicir, a experiencia da «drôle de guerre» e da guerra por parte de Gracq. (Ndt.)
(16) Sirtes é unha cidade e unha rexión de Libia (precisamente onde nacera Gadhafi), e tamén dous golfos daquela zona de África. A palabra, de orixe grega, significa «escollo, arrecife», utilízase tamén co sentido figurado de «perigo». (Ndt.)
(17) Algúns falaron da influencia en Le rivage des Syrtes de O deserto dos tártaros, de Dino Buzzati, aparecida en 1945 e traducida ao francés en 1949. Mais Julien Gracq afirma que aínda non lera este libro cando escribía o seu. Por outra parte, fóra da situación no límite dun deserto e o tema da espera, a significación do libro de Buzzati é moito máis limitada: un lugar choído, a fortaleza, na que non acontece estritamente nada antes das últimas páxinas.

NOTAS DA REVISTA PALAVRA COMUM:
– A fotografia do autor provém da Wikipédia.
– Mapa feito por Julien Gracq para esta obra.