O duque Ernesto ou os inexplorados camiños da tradución I Almudena Otero Villena

Outubro 2023
S	T	Q	Q	S	S	D
	1
2	3	4	5	6	7	8
9	10	11	12	13	14	15
16	17	18	19	20	21	22
23	24	25	26	27	28	29
30	31

Para falar d’O duque Ernesto, unha obra medieval escrita en alemán medio, coido que é inevitábel comezar referíndose ás dificultades que presenta traducir un texto de finais do século XII-principios do XIII. Unha dificultade, derivada da distancia, que é en xeral implícita ao mesmo traballo de traducir, tamén textos contemporáneos. Pois a tradución, coma as viaxes (por exemplo, a do duque Ernesto), desvélanos a existencia de espazos incomprensíbeis, de ocos que cómpre cubrir ou atravesar; un espazo de incongruencia ou incompatibilidade entre linguas (porque unha non é o espello exacto da outra), ou tamén entre ámbitos xeográficos e temporais afastados entre si: a Idade Media na que se escribiu o Herzog Ernst e a actualidade, o Imperio Romano-Xermánico e Galicia. Temos aquí, xa que logo, tomando unha expresión do inglés, un “cultural gap”, unha fenda, un buraco máis o menos grande que nos separa doutra lingua e doutro tempo e que o tradutor ten que salvar: “close the gap”, como din nas estacións de metro dalgunha moderna Babel situada ao outro lado do Atlántico.

O tradutor habita daquela nun istmo, nunha terra de ninguén. Porque se a tradución supón atravesar unha ou varias fronteiras, esta experiencia de cruzar lindes pertence xa dalgún xeito ás vivencias persoais de calquera tradutor antes mesmo de pórse a traducir. No meu caso persoal, forma unha parte importante do percorrido vital que me trouxo até aquí, porque nin o galego nin o alemán (e aínda menos o alemán medio) son as miñas linguas maternas, senón que son idiomas que aprendín na miña adolescencia e primeira mocidade, e en ambos os dous casos esta aprendizaxe está relacionada co feito de traspasar fronteiras xeográficas: ir a vivir a lugares nos que se falaba esa outra lingua.

Precisamente O duque Ernesto é a historia dunha viaxe, unha viaxe chea de desvíos e reviravoltas que é imaxe do camiño da vida, e na que escoitamos tamén os ecos e seguimos as pegadas doutras viaxes famosas da literatura: a do monxe irlandés Brandán atravesando os lindes do Alén, a do emperador Alexandre avanzando cara ao Oriente, as de Simbad navegando no Océano Índico e, abofé, a de Ulises polo Mediterráneo, desde o Bósforo ás columnas de Hércules, superando, como Ernesto, obstáculos coa axuda do seu enxeño. E nesta viaxe a Oriente de Ernesto o motivo do outro e da imposibilidade ou posibilidade da comunicación é moi central (disto falo no prólogo). Neste senso, volvendo ao tema da tradución, aprender a falar outra lingua distinta da materna permítenos abrir unha nova perspectiva: a posibilidade de enunciármonos desde outro lugar, de asumir o punto de vista dese outro que é, en principio, alleo a nós. E xustamente este é o traballo do tradutor: meterse na pel dun outro, dese autor ou autora que traduce. Unha meta que no fondo é sempre inatinxíbel, porque, como corpos materiais que ocupamos un espazo propio e concreto no mundo, nunca seremos quen de asumir de cheo a visión doutra persoa: a invisibilidade do tradutor, tan reivindicada por algúns, móstrase como algo imposíbel e mesmo pouco desexábel.

Como digo, aprendín e comecei a falar galego na miña adolescencia, e esta asunción doutra lingua está moi vencellada á miña fascinación pola cosmogonía rural galega, polos relatos da miña avoa sobre mouros e fuxidos, pola fala dos vellos, mais tamén polos contos de lobos de Ánxel Fole, as liñaxes fidalgas de Otero Pedrayo ou as historias atemporais de Álvaro Cunqueiro. A Cunqueiro regresei mentres traducía O duque Ernesto, relendo Merlín e familia. Fíxeno como inspiración, ou para atopar o ton. Porque precisamente Cunqueiro salva aquí ese oco do que falaba ao principio: entre a época medieval e o mundo rural galego, coa súa mitoloxía, creando unha ligazón entre un tempo aparentemente arredado de nós e o presente, amosando unha nova faciana dun Merlín que se expresa e acena en galego, trasladado como por arte de maxia á comarca de Meira (algo que, por outra banda, non é exclusivo de Cunqueiro, posto que hai toda unha corrente medievalista na literatura galega, de Méndez Ferrín a Darío Xohán Cabana, que fan unha relectura da materia de Bretaña traéndoa á Galiza do presente).

En Merlín e familia, ademais, o mito artúrico e a materia de Bretaña entretécense con ese mundo fantástico de Oriente tan querido no Medievo e da que O duque Ernesto é un bo exemplo: o Oriente como xeografía ignota de monstros e marabillas, espazo de ficción que é o terreo da literatura. Tamén ás terras de Miranda chegan, coma á corte do rei Otón n’O duque Ernesto, personaxes de países situados moito máis ao Leste, carrexando prodixios e marabillas de todo tipo; un mundo do Oriente que aparece dun xeito aínda máis explícito noutra obra de Cunqueiro, Se o vello Simbad volvese ás illas, no que dialoga con As mil e unha noites, libro do cal tamén se encontran motivos n’O duque Ernesto (foi, de certo, o vello Simbad o que dixo de si mesmo que era o piloto que mellor sabía navegar por soños e memorias, e o que, cando a xente comezou a descrer dos países dos que falaba, decidiu deixar a vida de navegante).

Coa súa escrita Cunqueiro rebate dalgún xeito un concepto que no tempo en que eu estudaba en Alemaña estaba moi espallado na mediavística, a idea da alteridade da literatura medieval, que nalgúns casos mesmo se levaba ao extremo, case que a unha incomprensibilidade: os textos medievais son algo alleo a nós, só podemos velos desde a distancia. É certo que a Idade Media nos pode resultar allea, pero tamén que, en realidade, o outro é un espello ou, cando menos, unha face agochada de nós mesmos. Por iso, malia a diferenza de séculos que nos separan, seguimos a ler obras medievais e as súas palabras nos seguen a tocar, porque nos din algo sobre nós. E esta idea do outro como nós forma parte, como xa mencionei, da mesma existencia da tradución; hai un texto orixinal que é outro, pero que sempre podemos, en maior ou menor medida, facer noso. Se non houbese esta posibilidade non existiría a tradución (e tampouco, levándoo máis lonxe, a comunicación e o encontro).

Fronte á idea da absoluta alteridade da literatura medieval poderiamos tamén citar a Borges, que nun artigo sobre a tradución que leva por nome “Las versiones homéricas”,¹ explica como para el a Odisea é unha morea de obras escritas en distintas linguas (“una librería internacional”), asinadas por Chapman, Morris, Lang, Bérard, Pope, Buckley, Cowper, Butler, onde ningunha versión nega as outras. Un libro aberto, inacabado, aínda a se facer.

Borges suliña aquí unha concepción polifónica da literatura, e O duque Ernesto, sobre todo na súa segunda parte, sería un bo exemplo dun texto composto de múltiples voces. O Herzog Ernst aparece como un compendio de literatura universal, que bebe dun fondo común presente en diversas linguas e culturas, de motivos e relatos que os seres humanos se foron contando ao longo dos séculos. Algúns deles aparecen tamén na Odisea ou nas Mil e unha noites, e son tan universalmente coñecidos, mesmo por persoas que nunca leron esas obras nas que aparecen citados, que incluso se podería falar dunha especie de memoria colectiva compartida por unha grande parte da humanidade. Porque, ao fin e ao cabo, se hai algo que os seres humanos sempre fixeron foi contarse historias. Niso consiste a literatura, que se podería entender tamén, partindo do artigo de Borges, como un longo e inacabado proceso de tradución, un infindo xogo intertextual de relacións, de referencias e contra-referencias que atravesan o tempo e mais o espazo. Conversa e réplica que, sen dúbida, ten tamén os seus efectos secundarios (esa anxiety of influence da que falou Harold Bloom); pois, como ben nos mostra o duque Ernesto, ningunha viaxe está exenta de perigos, e ninguén pode agardar ser o mesmo tras pórse en camiño.

Texto lido o quince de decembro de 2021 na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela, durante a presentación do libro O duque Ernesto. Tradución do alemán, introdución e notas de Almudena Otero Villena, Cangas: Rinoceronte 2020.

1 http://www.cervantesvirtual.com/obra/las-versiones-homericas/