Poética da fronteira, ou sobre os ocos que se abren nos mapas (texto para unha presentación que si foi) I Almudena Otero Villena

Maio 2023
S	T	Q	Q	S	S	D
1	2	3	4	5	6	7
8	9	10	11	12	13	14
15	16	17	18	19	20	21
22	23	24	25	26	27	28
29	30	31

A Juana, que teceu traxes de guerra, no norte de África.

A Vicente, que finou dun tiro na testa, no norte de África.

A finais do século XIX e principios do XX a paisaxe norteafricana estaba atravesada polos camiños que debuxaban os regos dos emigrantes: os dos segadores rifeños, almerienses e murcianos que marchaban todos os veráns a Alxeria a traballar nas terras dos colonos franceses; os das familias xudías, sefardís ou berberófonas, que desde Tánxer, Tetuán ou Orán, mais tamén desde Taza, Debdú ou Beni Sidel, chegaron a Melilla ou a Xibraltar; os dos buques ingleses que desde Xibraltar arribaban a illa de Alhucemas; os dos valencianos e alsacianos, malteses, italianos ou rifeños, que emigraron a Tánxer, Alxer ou Casabranca; os dos comerciantes árabes de Fez ou Tetuán que se instalaron no barrio do Mantelete en Melilla. Pasaron os anos e as décadas, e os vieiros se ampliaron e desandaron: a partir dos nos 50 os europeos e os xudeus comezaron a abandonar o norte de África; desde os anos 70 Marrocos e Alxeria foron a orixe de camiños migratorios que finalizan en Europa.

Tamén as biografías de Juana e de Vicente, aos que me refiro na dedicatoria, están escritas cos sucos da emigración. Desde Melilla, onde nacera, daquela pequena vila encerrada na fortaleza que os españois construíran a finais do século XV, Juanita marchou a Tánxer coa súa familia, fuxindo da pobreza que trouxeran os negocios ruinosos dun pai demasiado soñador. Regresou á súa cidade natal en 1904, cando esta rompera xa as lindes das súas murallas e se espallaba polo que só unhas décadas antes fora territorio inimigo. Pouco despois, mentres os seus pais se puñan de novo en camiño cara á illa de Alhucemas e outro dos seus irmáns procuraba a súa sorte en Orán, casou con Vicente, un valenciano fillo dun confinado no presidio (pois Melilla foi cadea antes ca cidade). Uns anos máis tarde, en 1911, Vicente construíu unha casa nun sitio ao que chamaban o Tesorillo (porque seica alí se atopara un pequeno tesouro fenicio ou islámico), no mesmo punto no que na campaña militar de 1909 se instalaran campamentos para as tropas e agora xurdía un barrio para familias traballadoras na procura dun lar na terra prometida. Alí, nesa casa que foi o seu primeiro e único fogar, morreu Vicente só uns meses despois.

En Diario dos mapas resoa a historia de encontro e desencontro entre Juana e Vicente, amosándonos que as fronteiras non son só algo externo, senón que nos atravesan: todos nós estamos, finalmente, encerrados nos nosos limites, e a nosa vida está movida pola necesidade e o desexo, moitas veces fracasado, por saírmos de nós mesmos e chegarmos a un encontro. E daquela este relato das súas vidas só pode ser diálogo que é á vez monólogo, discurso que é a un tempo loita e aperta, e que, coma tal, só pode acontecer no espazo fronteirizo do norte de África.

Noutro lugar falei dos mapas e dos topógrafos norteafricanos, das rúas trazadas con compás e cartabón polos enxeñeiros militares, axeitadas para o comercio e os desfiles de tropas.¹ Os mapas e os planos delimitan fronteiras, mais non son quen de consignar as rutas dos emigrantes, como tampouco o fan os libros de historia, que non dan ouvidos ás palabras cotiás. Para escoitarmos as súas voces cómpre acudir a eses ocos que se abren nos mapas, lugares periféricos que abrollan nas marxes: por exemplo, o barrio do Polígono (chamado así porque antes houbera aló un polígono de tiro do exército), onde o meu bisavó Justo Villena abriu en 1906, ao carón da reloxería dun alemán chamado Pablo (ou Paul) Rettschlag, unha modesta zapatería que era tamén vivenda, nunha rúa con nome de xeneral: a rúa de García Margallo, morto na campaña militar de 1893. No Polígono, en cuxos fundaks se aloxaban as caravanas procedentes do sur de Marrocos e onde existían tres sinagogas e cinco escolas hebraicas, mais ningunha igrexa, falábase moito máis bereber (ou mesmo árabe) ca castelán. Alí, moi preto da casa de Justo e a súa dona María, vivían tamén Antonia Villena, irmá do primeiro, e mais o seu home, Juan Egea. Juan chegara de cativo ao norte de África seguindo (coma Vicente) a un pai presidiario. Alí na fronteira, explorando outros acentos e cadencias, fíxose políglota, e, guiado pola curiosidade de ver máis aló, engadiu ao seu castelán de alento andaluz outras dúas linguas nas que se expresar: o árabe dialectal e o tamazight. Coma as persoas, tamén as palabras viaxan e se enraízan no lugar máis inesperado, e así, a capacidade de atravesar lindes tornouse no oficio de Juan Egea. Traballou como intérprete de árabe –ou ﺗﺮﺨﻣﺎﻥ / taryumān, palabra árabe que deveu nos termos casteláns trujamán e dragomán–, primeiro en Melilla e logo en Tetuán e Larache. Viaxou polo Rif cando aínda era moi difícil facelo para os europeos, e foi autor dunha detallada descrición das cabilas de Guelaya (Beni Sicar, Mazuza, Beni bu Ifrur, Beni Sidel, Beni bu Gafar): as súas fraccións e yema’as, zauias e santuarios,² que demostra un sorprendente e fondo coñecemento dunha rexión daquela practicamente ignota para os non nativos.

Melilla, territorio indefinido entre África e Europa, é, deste xeito, a fronteira e a un tempo a súa negación. Pois a fronteira é sinónimo de encerro, espazo fechado que se define nun discurso repetitivo e autista alimentado na exaltación da patria e as loas á guerra. Mais é tamén a liña pola que se filtran novos xeitos de ver e vivir no mundo, esa porta pola que corre o ar. A fronteira é o que nos demostra, como no caso de Juan Egea, que as nosas identidades non son nin estancas nin fechadas, senón que están feitas de múltiples linguaxes.

En Die gerettete Zunge Elias Canetti di de Rutschuk, a súa cidade natal, que nela vivían búlgaros, turcos, xudeus sefardís, gregos, albaneses, armenios, xitanos, romaneses e rusos, e nun día se podían escoitar sete ou oito linguas. Espazo dos soños ou do recordo infantil, presaxio da súa propia existencia nómade e entre linguas, Rutschuk acabou devindo nun espazo literario, coma outros lugares híbridos e políglotas que son xa parte dos mundos da ficción: a Alexandría de Lawrence Durrell, ou a Galicia austrohúngara de Joseph Roth,³ que constitúen a refutación de todo concepto de identidade como algo definíbel dentro duns marcos. Roth narrounos nas súas obras a desaparición do espazo común de Mitteleuropa, fragmentado tras a Primeira Guerra Mundial por unha multitude de fronteiras que son, en realidade, unha mingua de horizontes. Coa mesma morriña polo perdido conta Edward Said: “Na miña infância, era posíbel mudar dun país –Libia, Xordania, Siria, Exipto– e cruzá-los por terra. Era possível fazer isso. Todas as escolas que frequentei quando garoto eram cheias de gente de raças diferentes. Era completamente natural para mim frequentar uma escola com arménios, muçulmanos, italianos, judeus e gregos, porque aquele era o Levante e essa foi a maneira como cresci. O divisionismo e o etnocentrismo que encontramos agora são um fenómeno relativamente recente que me é absolutamente estranho. E eu o odeio”.⁴ Por iso, aínda que poida semellar un paradoxo, a loita descolonizadora significou a morte dese Levante cosmopolita e liberal, como explica nun libro recente Amin Malouf, que pasou a súa infancia no Cairo: o discurso fortemente nacionalista de Nasser deu lugar a “un éxodo masivo de todas as comunidades coñecidas co nome de ‘exiptianizadas’, algunhas das cales levaban varias xeracións, e mesmo varios séculos, afincadas ás beiras do Nilo”, entre as que se incluía a propia familia de Malouf.⁵ Hoxe, cando xa non existe a Alexandría de Durrell e Cavafis –cidade grega no norte de África, encrucillada entre Oriente e Occidente–, podemos aínda viaxar por eses camiños da literatura nos que albiscamos Ítaca: os dos exiliados que atravesan as lindes, movéndose nese espazo aberto entre as linguas alén de todo concepto identitario ou nacionalista, reivindicando a cualidade transitoria da vida, o oco que se abre nos mapas.

Melilla, cidade xurdida do nada a finais do século XIX onde todos eran estranxeiros, foi a culminación dunha idea nacional construída na loita contra o outro, e igualmente a súa refutación. Lugar de conflito, mais tamén espazo común de encontro e intercambio. E, así, coma a cidade, a fala do poema faise con anacos que se artellan en forma de collage, porque tamén as linguas dos nómades e exiliados se compoñen de fragmentos: arranxando e montando pezas no territorio anárquico da cidade, feita tamén a cachos, por xentes de diferentes credos e acentos, que chegaron cada quen dun lugar e chantaron con catro paus a súa casoupa onde mellor lles cadrou, nun movemento que evoca o das linguas que se encontran e se separan para se volver atopar máis tarde, entrelazándose. O movemento libre e caótico dos barrios, nos que aínda hoxe, cando as rúas de case todas as cidades do mundo foron tomadas polos coches e o capital, os veciños seguen sentándose a falar ás portas das casas e seguen a xogar as crianzas. Como esa cativa de menos de dez anos que na barriada de Ataque Seco, de casas distribuídas anarquicamente e rúas labirínticas, con toda naturalidade, pasou do tamazight ao castelán e deste ao árabe nun mesmo parágrafo, ou ese home xitano duns sesenta anos que comentaba á porta da panadería que el era do barrio do Polígono de toda a vida, da Costa da Viña e as barracas de San Francisco, e que por iso era políglota: “Falo tres idiomas: castelán, tamazight e árabe, ou non, falo catro, que tamén falo romaní”. O Polígono fora tamén, neses días nos que Justo Villena facía zapatos na rúa Margallo, territorio da haquetía (do árabe ﺣﻛﻰ –haka–, falar ou contar)⁶ o idioma mestizo dos xudeus norteafricanos, xa case que extinguido, ao que Ángel Vázquez deu pasaporte literario en La vida perra de Juanita Narboni. Idioma ponte na que se misturan os sons e acentos do castelán e o árabe, o francés e o tamazight; espazo híbrido cuxos ecos resoan se callar na escrita do xudeu alxerino Jacques Derrida: como el mesmo dixo, a deconstrución pode definirse como “máis dunha lingua” (plus d’une langue).⁷

daquela

explorando unha fala políglota

que atravese os muros

atoparemos

un lugar no mundo

nalgures

que nos faga xustiza

Almudena Otero Vilhena

Diario dos Mapas, Editora Urutau, 2020 / Almudena Otero Villena

1 https://palavracomum.com/diario-dos-mapas-ou-da-arte-de-atravesar-fronteiras-texto-para-unha-presentacion-que-non-foi-almudena-otero-villena/

2A descrición en cuestión aparece nun libro que en 1909 publicou o enxeñeiro Manuel Becerra Fernández (artífice do ferrocarril entre as minas de Uixan e o porto de Melilla): Notas referentes a la tribu de Kelaia (Rif) y al ferrocarril de Melilla a las minas de Beni-Buifrur (hai uns anos reeditouse co título Zona de influencia española en el Rif. El ferrocarril de Melilla a Beni Bu Ifrur, Melilla: Centro UNED/ Consejería de Cultura 2010).

3O mesmo Joseph Roth que nunha carta ao seu amigo Benno Reifenberg definiu a súa identidade como non-identidade: “Son un francés do Leste, un humanista, un racionalista con relixión, un católico con cerebro xudío, un auténtico revolucionario” (Joseph Roth, Briefe 1911-1939, Colonia/ Berlín 1970, p 98).

4Edward Said, A pena e a espada. Traducido por Matheus Corrêa, São Paulo: UNESP 2013.

5Amin Malouf, El naufragio de las civilizaciones. Traducido por María Teresa Gallego Urrutia. Madrid: Alianza 2019, p. 39.

6Sobre a haquetía en Melilla: David Benhamú Jiménez, La jaquetía de la comunidad judía de Melilla en el siglo XXI, Melilla: Ciudad Autónoma 2018. Exemplos da haquetía de Larache: https://sergiobarce.blog/tag/haquetia/

7Jacques Derrida, Memoires for Paul de Man, New York: Columbia University 1986, p. 15. Véxase tamén: Jacques Derrida, Le Monolinguisme de l’outre, ou, La prothèse d’origine, Paris: Galilée 1996.