Historias de Ultramar
Esta que agora comeza é unha nova sección que tentará divulgar as vicisitudes dos nosos emigrantes, familiares e amigos, por medio do relato das súas aventuras nacidas da necesidade e a ousadía. Quen non escoitou historias reais e non por iso menos sorprendentes en contextos como selvas, desertos, mares ou loucos ventos? Historias con frecuencia difíciles de crer, que tantas veces converten o humilde e común protagonista nun novo Ulises, nacido para superar as probas máis difíciles. Porque todos sabemos que onde exista o limite do desarraigo, do impacto do exótico, do traballo sen descanso ou do esforzo nun contorno hostil, aí emigrou un galego.
Se a mellor ficción literaria implica unha reflexión profunda sobre o destino, estas Historias de Ultramar, sendo realidade pura, poderían ben ser a descrición do destino mesmo. Desta perspectiva, a sección ofrecerá historias reais, sorprendentes mais relatadas con mínimo adubo, e sempre temperadas pola pluma dunha man experta. Sirvan como inicio estas primeiras transcritas pola miña, con certeza facilmente superadas en arte polos escritores de próximas entregas.
Foron as historias que agora ofrecemos recollidas da boca precisa e a memoria lúcida de María Elisa e Julio Mancebo Moreiras, naturais da Baiuca, lugar orixinario da vila de Arteixo, na provincia da Coruña; as fotos foron fornecidas pola familia; o tratamento dixital das mesmas debe agradecerse a Antonio Iglesias Núñez.
Entre indios charrúas e divas da zarzuela
Cara os anos sesenta do século XIX José González Mes, veciño de Arteixo, colleu un billete de barco na Coruña por valor de cento cincuenta pesetas. As débedas da familia, contraídas a consecuencia da compra dunhas fincas que fixera o seu pai, depositario dos fondos municipais, obrigábano a aventurarse nunha viaxe transatlántica con término no Uruguai.
Este país, oficialmente independente da Coroa Española trinta e dous anos antes, ofreceulle traballo nunha das grandes quintas do interior, en labores necesarias para unha importante propiedade dedicada aos gandos bovino e equino. Deste modo o ousado galego traballaba xa a moitos quilómetros da súa terra, e mesmo a tantos da capital uruguaia que, segundo se conta aínda hoxe na familia, o pan chegaba no ferrocarril cada quincena. Mais a vida nese xoven estado uruguaio era aínda insegura a causa das accións de pillaxe dos indios charrúas, unha comunidade nómade que sufría desde había séculos a constante apropiación da terra e os intentos de exterminio por parte dos colonizadores hispanos e os seus descendentes. E tanto era o risco por este conflito social, que nunha ocasión os indios atacaron a propiedade e varios traballadores, entre eles José, foron capturados.
Uns anos máis tarde da chegada de José, as súas irmás María e Carmen tiñan arribado tamén a Montevideo para buscar traballo. Pediran dez mil pesetas para a viaxe, e probabelmente despois de alixeirar algo as débedas familiares cruzaron o Atlántico con non menos valentía e capacidade que o irmán de ambas. Carmen sempre destacou polo seu sentido común e unha sólida e luminosa intelixencia. Aínda hoxe a xente lembra en Arteixo como, xa avellentada, recibía calquera que lle pedise consello sobre un litixio, un acordo incumprido ou un requisito legal: baixaba do piso, inclinábase sobre o 
mostrador da tenda sostendo a súa face na palma da man e solicitaba calidamente a exposición do problema: “A ver, cónteme vostede que aconteceu, amigo…”.
María, pola súa parte, sempre destacou pola elegancia natural e o trato fino e considerado, algo que sen dúbida a ía axudar a atopar traballo no Uruguai. Estas cualidades deberon propiciar que fose contratada como camareira da famosa artista Dolores Franco de Salas, unha grande señora da Zarzuela madrileña que triunfara en toda España e se atopaba de xira por América. La Franco, como era coñecida polos amantes daquel xénero que destronou a ópera italiana na segunda metade do século, foi aplaudida sen cesar durante seis lustros e máis de cincuenta anos despois aínda os bebés eran arrolados con versos da súa interpretación máis celebrada como Paloma en El barberillo de Lavapiés, composta por Francisco Asenjo Barbieri sobre libreto de Luis Mariano de Larra: “¡Ay, mamá!, ¡qué noche aquélla! / cuando el falso me decía…”
É curioso comprobar, entre o vocabulario galego recibido polo español das Américas, como a palabra “charrúa”, de orixe incerta, ten varias acepcións na lingua da Galiza, como as que referencian un tipo de arado ou o modo tradicional de disfrazarse no entroido de Allariz. No entanto, as concomitancias lingüísticas non deberon ser suficientes para que José convencese os indios da súa liberación. Moito ao contrario, a situación atinxiu momentos realmente preocupantes cando o celo dos indios era maior: un seu compañeiro preso, coñecedor de palabras indíxenas, chegou a escoitar aos indios que se fuxían lles contarían as plantas dos pés.
Cando coñeceron Carmen e María a desaparición do irmán, unha das estratexias que adoptaron, despois de procuralo arduamente, foi publicar un anuncio nos xornais para tentar que alguén chegase con noticias á súa morada na capital. Ninguén sabe canto tempo estivo José en cativerio nin canto tardou en liberarse, mais o galego conseguiu finalmente fuxir e unha vez libre debeu atopar o anuncio impreso que había de deseñar na súa face o máis puro xesto de tenrura fraternal. Semanas máis tarde, alegre e ansioso aínda que descoñecido por unha barba asilveirada, José chegou a Montevideo e puido abrazar de novo as súas irmás.
Carmen e María voltaron despois de dez anos de experiencia uruguaia. José casou e tivo un fillo, e máis nada se soubo del.
Foto: fornecidada pola familia; María (en pé, primeira pola dereita) e Carmen González Ames (segunda, sentada).
Gravura: Dolores Franco de Salas, segundo a revista Blanco y Negro de 30/01/1927, p. 69.
[Este relato foi publicado por Alfredo Ferreiro na revista Gal(l)egos nº9, para a nova sección “Historias de Ultramar”, creada por el mesmo.]
You might also like
More from Alfredo Ferreiro
Premios Xerais 2017: equipo de comunicación
Unha galería de fotos tiradas por Tiago Alves Costa & Alfredo Ferreiro, saíndo do porto de Cesantes (Redondela) e traballando …
O centro do mundo | Alfredo J. Ferreiro
Os tempos son duros, e as sensibilidades, inevitabelmente vanse mudando. Deste modo hai sucesos que antes, nun outro marco de …
