A Manolo Veiga, meu último «director», que se lembra de Vallès.
Jules Vallès (1832-1885). A súa infancia foi infeliz, como sabe calquera que lese O neno1, o primeiro volume que conforma, con O estudante e O insurrecto, a triloxía Jacques Vingtras, e pobre, entre unha nai limitada e violenta e un pai severo, profesor frío e intransixente. Despois de estudar en diversos institutos, en 1848 vai a París, para cursar aulas na École Normal. Atopou un París exaltado aínda polas revolucións dese ano: a de Febreiro, que acabou coa monarquía parlamentaria dos Orleáns; a de Xuño, cando o pobo se ergueu para pedir pan e traballo e foi masacrado polos burgueses republicanos coligados coa aristocracia e o exército. Axiña entra nunha das numerosas seitas revolucionarias que pululaban, a agacharse da policía e a fuxir da represión, pola capital francesa. Chega mesmo a conspirar para secuestrar ao príncipe-presidente Luís Bonaparte: o que lle vale a súa primeira estadía na prisión de Mazas, curta, polo demais. Ao saír da cadea, comezou a súa rolda de traballos: xornalista por libre, cronista da Bolsa en Le Figaro, profesor particular, etc., coñeceu a fame e a aventura da bohemia. Escribe poemas, esboza novelas e obras dramáticas, mais só é en 1860, cando aparece en Le Figaro o seu artigo Domingo dun pobre mozo, co que se lle abren diversas portas.
Se ben é un polemista sen concesións (se Tristan Tzara dirá anos máis tarde que só existen dous xéneros: a poesía e o panfleto, Vallès podería afirmar que si, que só existen dous, mais son a novela e o panfleto), o seu talento imponse, e de 1861 a 1865 colabora en diversos xornais e revistas: Le Figaro, L’Époque, La Liberté, La Presse… A partir dese último ano, é dicir, 1865, as súas condicións económicas melloran despois de comezar a colaborar en L’Événement. Dous anos despois aparece o seu primeiro libro: La Rue, unha selección dos seus artigos, e ese mesmo ano funda un semanario co mesmo título: La Rue, no que defende os humildes e ofendidos e ataca sempre que pode ao II Imperio e o seu «emperador» Luís Napoleón Bonaparte. En 1870 estala a guerra franco-prusiana e é nomeado comandante do 191 rexemento da Garda Nacional. Despois das primeiras desfeitas fronte aos alemás, as «autoridades» imperiais, desconfiadas, intérnano na prisión de Mazas, da que só saíra coa caída do imperio o 4 de setembro dese 1870. Ao saír do cárcere, afíliase á Internacional e intervén en cada unha das manifestacións da época. Despois da grande insurrección de marzo de 1871 (que conduciría á proclamación da Comuna), a súa inmensa actividade e a súa popularidade válelle ser nomeado membro da Comuna. Na Asemblea limítase a pedir a paz entre as clases, mais os acontecementos radicalízano e o seu xornal (seu!) Le cri du peuple convértese nun dos portavoces da resistencia e el nun dos líderes da loita. Vallés loita até o último día nas barricadas do distrito XI. Condenado a morte, conseguiu escapar e chegar a Londres. Foi correspondente de diversos xornais e revistas parisienses, mais sempre a asinar con pseudónimo: o seu nome estaba prohibido e foi expulsado, con tantos outros, da Société des gens de lettres en 1874. Neses anos publica a primeira e segunda entregas da Triloxía: primeiro en folletón logo en libro e sempre con pseudónimo. En 1880, cando se proclama a amnistía xeral dos comuneiros, retorna a París. En 1883 resucita Le cri du peuple, que se converte no órgano das reivindicacións máis violentas, e no que escriben editoriais, entre outros, Jules Guesde e Gabriel Delville, fundadores con Paul Lafargue, do primeiro partido marxista francés –curiosamente, Lafargue non colaborou neste xornal, só publicou un artigo a protestar contra o antisemitismo que deitaban moitos dos seus colaboradores. Até a súa morte, sen nunca renegar do seu pasado, foi un apaixonado defensor da causa do pobo. Da súa vida persoal soubo tirar unha obra espontánea, que conmove o máis vivo e o máis nobre da sensibilidade, a pesar da súa violencia e de certa «auto-compracencia».
Vallès, hai que dicilo, non foi moi ben tratado polos marxistas, a empezar polos clásicos: «Non hai razón para que vostede lle faga tantos cumpridos a Vallès. É un lamentábel pedante literario ou máis ben literaturizante, que non representa absolutamente nada por si mesmo, quen falto de talento, pasouse aos máis extremistas e se converteu nun escritor “tendencioso” para colocar desta maneira a súa mala literatura», escribíalle, en agosto de 1884 Friedrich Engels a Eduard Bernstein (con certa inxustiza nalgunha frase). Se os marxistas «pasaron» de Vallès, cando pasaron, non foi así o que aconteceu cos que procuraban escritores «proletarios» ou unha «literatura proletaria», que ás veces eran marxistas de palabra, outras, talvez as máis fóra da URSS e dos Partidos comunistas, anarquistas ou radicais de esquerda. No obstante, non se pode negar a honestidade revolucionaria de Vallès, o seu ardor, a súa valentía e a súa abnegación: ora, é a literatura que se necesita ou, mellor dito, a que necesitaba o proletariado nos finais do século XIX? Eis a grande pregunta. Hai en Vallès demasiado egocentrismo, demasiada «charlatanería», pouca reflexión e demasiado patetismo e xactancia baleira de doutrina. Mais tamén cómpre recoñecermos que a pesar da súa propia literatura, cando xulga outros autores, logra fuxir de apriorismos políticos, sobre todo cando xulga a Balzac, a Musset e, mesmo, a George Sand. Outras, os erros, a cegueira son clamorosos: velaí as opinións sobre Baudelaire, e o seu «profetismo» –o de Vallès–, a respecto do futuro da obra do poeta. Aínda que tamén, desde a modernidade radical, pódense considerar correctos (sic) os reproches que lle fai, literariamente, a Baudelaire: non saber liberarse dunha dupla tradición, metafísica e prosódica. Ora, tamén hai que se preguntar se non é precisamente porque se mergulla nesa dupla tradición que Baudelaire é «absolutamente moderno» (léanse, entre outros, os traballos que lle dedicou Walter Benjamin, ou a extraordinaria biografía de Jean Ziegler & Claude Pichois).
Mais se a literatura de Vallès, aínda que ás veces nos chegue ao fondo da sensibilidade máis polo sentimental que polos sentimentos, aínda que sexa un escritor «tendencioso» (en palabras de Engels, e xa se sabe que para este un escritor tendencioso era o peor dos escritores, aínda que fose ou se autonomease revolucionario, mesmo marxista), o que non se pode negar é que foi esa cousa tan difícil e tan necesaria, hoxe como nunca: un bo panfletista, un excelente panfletario.
CARTA A JUNIUS2
(Casaca branca)
Señor,
Vostede deixouse atrapar!
Eu púxenme unha máscara, fixen un montiño de pedras dicindo que as ía lanzar ao pavimento e, axiña, atopáronlle un nome ao rompedor de vidros: Barbey, Taine, About, Veuillot e Proudhon, por que non cardeal Antonelli?3
Non son nin estes nin aqueles. Son eu. Non fun coroado pola Academia, maltratado por Monseñor Dupanloup4 ou bendicido polo noso Santo Padre –non se necesita isto para vivir!
Son un descoñecido que quixo chamar a atención, facerme un nome ao agachar o meu. É un medio, como ve!
Sabe agora quen non son. Desexa saber quen son? Quen son? De onde veño? Direillo simplemente en familia, a carón do lume.
Espera un artigo escandaloso, tallante, unha execución ao sol. Debo mostrarlle como se mata a un home coa pluma, como se escribe un panfleto. Contareille como converterse en panfletario.
Non saio do cadro. Prometinlle esfolar algúns prexuízos, desbaratar os clixés sobre os que se tira a Biblia da sabedoría contemporánea! Vou matar dous paxaros dun tiro: darlle unha biografía e atacar, mediante exemplo, unha vella frase que corre polo mundo: a infancia é a máis fermosa idade da vida!
Para vostede, talvez, Señor, é así. Lémbrase das anécdotas encantadoras completamente alegres e conmovedoras que contou aquí mesmo sobre a súa infancia? Rimos moito, eu e a miña amante –non a que coñece, outra!
Hai moito de que rir na miña historia, mais moito do que chorar! Veña, léaa! E faga lela! Mais dun corazón lembrarase ao escoitar o meu.
*
Fun o meniño peor vestido da creación, criado por unha tía5 que non amaba os nenos.
Dotada –pola natureza– dunha virtude salvaxe, xulgándose unha santa digna do paraíso desde o momento en que non collía un céntimo a ninguén e era fiel como un can ao seu marido, trataba a cada momento rudamente as delicadezas que non podía adiviñar! Só admitía unha distracción: «Se te portas ben, iremos pasear o domingo»! A palabra paseo dábame calafríos. Pasear era ir diante, o furabolos na costura do pantalón, os cóbados pegados ao corpo, o ollo a quince pasos –un, dous, un dous! Prohibido afastarse máis dun minuto, correr detrás dunha bolboreta, coller margaritas, lanzar pedras á auga, dar pinchacarneiros na herba! «Vas romper o pantalón, emporcar o teu vestido negro» (vestín de negro dos nove aos once anos), «desfondar o sombreiro» (acababa eu por un sombreiro de feltro que pesaba medio quilo!). «Vas constipar!», dicía algunhas veces –sen acreditalo. A pobre muller tiña bo corazón, mais criada rudamente, en provincia, polos seus pais, campesiños, afeita a todo, á calor, ao frío, á choiva, á neve, non comprendía que se estivese enfermo: «Iso é para os ricos, dicía ela, porque se escoitan».
O que a súa ignorancia me impuxo de ridículos, me fixo beber de humillacións, non o saberá nunca, nunca, sobre todo, o crerá!
Co pretexto de que non había que estragar os nenos, nunca unha larpeirada, un xoguete, unha caricia! O día de aninovo, cando algunhas xentes nos traían bombóns, un cucurucho de améndoas confeitadas, comiamos dous, gardaba os outros. Era necesario que durasen todo o ano. Sacaba un cada tres meses e lambíase en familia!
Cando viña un pequeno camarada a casa, o fillo dun veciño, a pequena curmá atopábanme coa criada a axudar á limpeza. Púñame vermello como o paraugas da miña tía e golpeaba a cabeza contra os muros até que a dor me apampaba.
Cando ía cear á vila rexuvenecía un ano, e aínda cantas inquietudes, cantos temores! Que medo tiña de mover unha perna, de que caese a miña ración, de aceptar un prato! A miña pobre tía, que non coñecía o arrabalde de Saint-Germain máis que de oídas, xulgaba que a distinción consistía en a penas comer, que a xente ben educada só comía coa punta dos dentes, que só falaban en caso extremo. Rexeitaba o boi co pretexto de que non tiña máis fame –tiña de máis– «Non tanto, por favor». De cando en vez un «Junius!» en voz baixa, subliñado cunha ollada que me alteraba o corpo. Saïamos da mesa famentos, de mal humor, teriámonos devorado!
Un día collera do armario da miña tía uns calcetíns de filosela6 para pór entre a miña pel e os calcetíns de la. Viume. Díxome que nacera para o crime, que se comezaba por roubar filosela á súa tía e que se acababa matando á xente no camiño!
Eu acrediteino. Cal foi o meu asombro cando me decatei de que era un gran criminal! Dixen os meus mea culpa, recei, dixen o Pater para lavar os crimes dunha xeración.
E o colexio! E os deberes! Como se ocupaban da miña reputación!
Estas boas xentes palidecían cando era terceiro e virábanse para secar unha bágoa cando cometía un despropósito. Baixábanse as cortinas, suprimíanse as legumes se non estaba entre os cinco primeiros.
Ás veces, os grandes días, cando se trataba de levarse o premio de excelencia, facíanme ir de mañá preto da súa cana: «Junius, dicíame o meu tío ou a miña tía cun ton solemne, vas compor, aplícate moito! Se es o primeiro, terás dez céntimos!». O sábado entregábanse os premios, eu era o primeiro! Nova cerimonia. Chamábanme ao salón: «Fuches o primeiro, moi ben, dicían. Non son dez céntimos, son vinte os que che dou». Ao mesmo tempo tiraba unha peza dun franco do seu peto! «Ves», dicía. Eu miraba co ollo feroz! A miña tía, entón, apertando a peza, con dozura:
«Meterémolos no teu peto, servirán para che comprar un home!». Comprarme un home, é dicir, un substituto se caía no sorteo aos vinte un anos!7
Oh, este home, este home! Como o odiaba! Esperaba a hora do recrutamento para telo un pouco nas miñas mans! Apañei un bo número!
Nas aulas era feliz! Comía papel, bebía tinta, realizaba todas as miñas fantasías, esmagaba moscas, esculpía abellóns! Os profesores perdoábanme a causa da miña facilidade. No meu tempo dicíase facilidade: un neno era feo, mocoso, aparvado, mais tiña facilidade!
Non obstante, ás veces era necesario dar un exemplo. Cando me aburría demasiado en casa, en clase, recuperaba o tempo perdido; púñanme na porta. Gustaría máis que me desen unha coitelada! Véxome roldando através do patio, agachándome nas escaleiras, noutras partes, para non ser sorprendido polo xefe de estudos que coñecía a meu tío. Cando se decataban en casa era unha escena de desespero mudo a facer medrar cabelos brancos nunha cabeza de doce anos! Pola noite rezábase en familia e eu repetía as oracións en solitario para pedir perdón ao Señor –era necesario entoar.
Tiven dous fermosos anos, tiven un profesor que non expulsaba, mais que batía! Eran os alumnos quen fornecían o caxato. Eu leváballe sempre uns moi bonitos, grandes, moi redondos, que lle ían ben á man, para que o pracer de servirse o fixese perseverar nos seus costumes. É literal. Algúns raparigos aos que lles divertía menos ca min estar cubertos de croques, que tiñan menos medo á súa tía, rebeláronse! Levou ao seu can á aula da noite e fíxoo sentar preto da cadeira… Velaí como se facían as cousas nun colexio de provincia hai quince anos.
Só vos dei os retrato da miña tía.
O meu tío era un home frío, cos labios finos, o ollo duro cuxa ollada me facía estremecer. Era unha vítima do libro. AS VÍTIMAS DO LIBRO, que libro a facer!8 Quería ser o pater familias antigo, o oncle familias9 moderno, se se quere. Desexaba ser temido, parecer austero, feliz cando estaba pálido, vermello de pracer cando estaba lívido!
Chateaubriand, ao falar de seu pai, faime pensar no meu tío! Porque había grandeza nesta alma de encomenda. Para el, a menor debilidade era unha traizón. Se, castigado por outros, protestase; se, insultado, retrocedese, desprezaríame! Sempre conservei a súa estima.
Salto cos pés xuntos por riba dos anos.
Chega [18]48! Todo o colexio estaba polo movemento!10 Fixemos un clube de externos: nomeouse un buró. O presidente era un futuro enxeñeiro, o vicepresidente un futuro xornalista do que se falou moito o ano pasado, tiven algúns votos como secretario, aproveiteino para facer mocións, empurraba un pouco ao exercicio de fogo, moito ao uniforme; –vía no trunfo das novas ideas o medio de non vestirme máis cos hábitos das xeracións antigas.
No entanto, cheguei ao fin das miñas aulas, fun coroado de carballo, cargado de loureiros! Dobrado polo peso dos libros, alivieime no camiño, non acabara a distribución cando xa vendera os meus libros! Estes páganse pouco, lense aínda menos, porque non sei cantos anos despois, divertíndome ao follear a miña gloria de outrora no libreiro que a comprara, encontrei as mencións de honra na portada dos libros.
Non era, vese, un fervente universitario. Non obstante, os oficleidos non acharan aínda a súa respiración, cando me fixeron ir ao salón e alá declaráronme, sobre a fe dos meus éxitos que, M.*** de París quería admitirme na súa institución, que entraría en retórica como novo, que a duplicaría como veterano, que logo intentaría a Escola Normal.
Aceptei? Vin a París? Entrei na Escola Normal? É a vostede que lle pertence xulgar e que lle deixo adiviñar!
…………………………………………………………………………………………….
Deteño aquí a miña historia. Dirame vostede: é acabar onde os outros comezan. Por que? Hai algúns anos que deixei a miña provincia, fixen e desfixen ao meu gusto, mais nunca, nos máis malos días, sentín no meu corazón de home pasar as tristezas en que se afogaba o meu corazón de neno! Se non choro xa, agora que son grande, é porque chorei moito cando era pequeno!
É necesario que haxa bágoas nos ollos claros dos panfletarios.
*
E o panfleto?
Xa non pensaba, e ademais é fácil de facer.
Todo o mundo pode falar a lingua agresiva e abonda un chorro de vinagre para que a tinta morda o papel! Fungueirazo no ar, dar paus de cego.
Esta pequena guerra contra os homes coa lingua e o alfinete divirte unha hora. E despois? Son as cousas e non os homes que é necesario ferir. Non hai que golpear no rostro senón no corazón. Hai certos prexuízos que tomaron completamente o rango de opinións, ridículos que teñen evanxeos, tiranías admitidas glorificadas como conquistas, completamente ourizadas de espiñas baixo os loureiros, que non podemos tocar sen cortarmos as mans, cuxas máximas hipócritas se afunden no lombo como un puñal!
Sen perdernos nas nubes nin recortar estatuas na néboa, ollemos simplemente arredor de nós. Ataquemos polo riso ou as bágoas! É o mellor medio, acredíteme!
Pido ter o campo libre. No campo do pensamento ninguén ten dereito a dicir ao meu: Non irás máis lonxe! É necesario deixar as súas ás á intelixencia humana, concederlle todas as súas fantasías, rexeitar as súas ideas mais aceptar as súas audacias –ou entón xulgar desde o Vaticano, dobrar a caluga, aceptar a carga do ceo!
Quero ter o dereito a aludir a todo, ás súas amizades e ás súas glorias, se estorban no camiño. Poder desterrar se é preciso os seus grandes homes, medir os seus esqueletes e pesar a cinza dos seus Aníbais!
Digo o que sería necesario facer, non digo que eu o faga! Colgaría, cando menos, algúns ridículos, dos que poñen luvas aos seus tocos, cruces de honra ás súas úlceras!
Intentarei mostrar que algunhas supostas herexías son ortodoxia. Un facho convértese rapidamente nun cirio e as bandeiras fan bufandas!
A sentimentalidade mátanos!
(Le Figaro, 7 de novembro de 1861.)
A REVOLUCIÓN LITERARIA
Teño perante min sete ou oito libros de tampa clara, de título curioso ou brutal, asinados por nomes pouco coñecidos, volumes de versos, volumes de prosa dos que falou, aquí ou acolá, algún camarada recentemente chegado mais desexoso de compracer ao seu irmán menor que de procurar cal é o fío vermello que enfía todos os grans deste rosario literario.
Hai un fío vermello, non obstante, que liga as obras destes mozos e os esforzos destes novos.
Por máis que discutan como belos diabos, atrévome a dicir que todos, sexa cal for a súa opinión, o matiz da súa bandeira, o seu desprezo polos pequenos ou irregulares, todos son arrastrados pola Revolución. Poden cuspir sobre ela, será como nenos que se asoan no mandil da súa ama despois de se saciaren do seu leite.
Enténdase que Revolución non significa o antigo espectro vermello, coa barba irta e lixada de sangue que interpretaron os Prudhommes feroces ou os Falloux maquiavélicos da burguesía.11
O vello fantasma do xacobinismo foi azoutado. Non fai máis que pórse de crequenas, estreitando o seu sudario contra as súas fazulas, igual que o home que, ao roubar os seus pantalóns, escapaba brincando a través das danzas dun gran baile.
Non falemos dese fantasma con aspecto de ogro do que non quere xa a lenda. Mais unha forza irresistíbel arrastra, nunha mesma corrente de inspiración, a toda unha raza de escritores, pequenos ou grandes, desde que os homes falaron do Social coas armas na man, porque a forza e a fame fan demasiados estragos no país dos pobres.
Contra estes irritados, os literatos do vello tempo marcharon en masa, pedindo ás veces estar na cabeza no combate pola orde, pagando coa súa persoa, indo ao asalto das barricadas. As cruces de honra das xentes de letras saíron, como lascas, das feridas recibidas na rúa, en plena chuvieira de chumbo nas noites de guerra civil.
Non todos tiveron a coraxe ou non quixeron ser cómplices das matanzas. Mais uníronse todos na mesma maldición escrita e ouvearon, a pluma na man, contra as invasións dos que un dos seus chamou bárbaros e bandidos.
Pagaba a pena! Para chegar a desmentirse e arrepentirse –sen dubidarmos do arrepentimento e do desmentido, mais sen poder impedirmos tampouco que a marca da súa evolución non se chantase, nos seus propios libros, como un coitelo que vibra nunha man cravada.
Comezara Balzac, por católico e autoritario que fose. Ao facer xirar diante do lector, como as rodas do carro da fatalidade moderna, as grandes fortunas lixadas de lama e de sangue, lanzara a Revolución ás librarías e sobre as pranchas, entregara o teatro e a novela á rebelión!
Mais, ao chegar antes dos grandes días do pobo, relixioso e déspota, mercé á súa educación mística e ao seu temperamento de ser forte, que acredita na forza, sustentara a súa barricada coas táboas da Biblia e non albiscaba o insurrecto. Logo non foi até o fin. Ao escribir a puñadas o drama do diñeiro, deixara unha auréola de gloria política e un reflexo de gran vida no fronte dalgún dos seus heroes, facendo dobrar o xeonllo á fortuna diante da súa audacia e do seu xenio. Por este lado, este realista foi un romántico e velaí porque non foi maldito por xente que a aparición dos Marsay e dos Rastignac consolaba da veciñanza dos vulgares, que son, no entanto, os personaxes verdadeiros e poderosos da súa obra.
En todo caso, a literatura que vén despois del debía escorregar, ao seu pesar, pola pendente en que Balzac rodara.
A dama das Camelias, Madame Bovary, L’Assommoir non son, fóra de toda a vontade do escritor, obras saídas das entrañas mesma da república das dores e dos vicios? Os socialistas socializantes escribiron contra a familia, a virtude e o ouro páxinas máis crueis que Dumas fillo, Flaubert, de Goncourt, Zola? No entanto, non perden a ocasión de diciren que odian a política, estes Srs. Jourdain da insurrección, estes Gribouille que, por medo a se mollaren co sangue das batallas públicas, esfolan e cortan no seu recanto o corazón dos vivos, fan mexar tamén sangue aos seus propios sufrimentos! Condenan e golpean a sociedade á súa maneira, abríndolle o ventre e esparexendo as súas entrañas fumegantes, mesmo untándolle o nariz co pus das súas chagas.
É tan heroico mais tamén tan indecente como manipular a pólvora, e o bisturí do novelista é tan impío, desde o punto de vista da moral coñecida e o deus aceptado, como o fusil do federado12.
O insulto e o golpe atinxen as cousas sagradas, tanto mediante o trono dos libros como polo buraco acondicionado polo tiro entre os montóns de lastros. Teoría na que comungamos lexitimistas e socialistas, os homes dos canóns da Igrexa e os homes dos canóns de Montmartre!13
A verdade é que para a maior parte dos escritores recentemente nacidos que pariron, dos que o meu coitelo de papel vai rachar a camisa, son inimigos das miñas ideas. Non obstante, só con lanzar unha ollada ás páxinas vin que facían campaña comigo!
A Revolución, dixo alguén en dez palabras, é a guerra dos pobres contra os ricos. Mais desde hai trinta anos a súa bandeira ondea por riba dos libros que conteñen unha historia!
O Capital e o Traballo son os dous inimigos que se ameazan, se apuñalan e se queren matar. Aquel que fala do Rei e da Corte, da nobreza, de casta e do orgullo de raza, confesa a súa vida de débedas e de pobreza, e mostra a súa dignidade, mesmo a súa honra, emporcadas pola pata dos acredores e declara que ao non atopar traballo, non puido comprar pan para el ou rosas para a súa amante.
É o que confesa o Servien do Sr. Anatole France.
É o que berra o Mauran de Guérin-Ginisty en La Fange. É o que rosma, na súa sucia barba, o pai de Pierre, o soldado ladrón, nun dos relatos de Diogène le chien, de Paul Hervieu.
E esquezo outros, ao non poder entrar hoxe nos libros, non miro nin o título nin o índice. Mais en todas partes, nos libros dos meus confrades reaccionarios tanto como nos dos meus camaradas de combate, acho o sorriso amargo e doloroso dos incrédulos e dos desesperados. Mesmo os que escriben versos lixeiros detéñense, ao seu pesar, perante os baixos e desolados espectáculos. O autor de Sans-façon pinta o tugurio horríbel a carón do verxel de flores!
Os habitantes dos arrabaldes e os miserábeis teñen agora os seus novelistas como tiñan os seus tribunos, novelistas collidos nas fileiras do inimigo. Atrapados pola vertixe social, axitando por enriba da multitude o ramo de violetas dos Napoleóns, os lirios dos Chambords ou a escarapela de Orleans! E ocúpanse das rapazas de mármore e das rapazas de lama, do camarín onde a caricia custa cen luíses e do lupanar onde custa cen céntimos. Afecciónanse ás pinturas baixas, plantan os seus cabaletes á beira dos sumidoiros! É que o ambiente en que viviron, as razas nobres, as clases dirixentes, o mundo aristocrático ou burgués en que naceron, pareceulles baleiro e lívido dunha sucia agonía!
No seu mundo non puideron recoller nada que se poida ter de pé nun libro! Entraron, polos costumes da súa vida, no rexemento sen xefe e sen relixión dos irregulares –pola lóxica dos seus fastíos e o impulso da súa cólera, na banda dos rebeldes.
(Le Réveil, 14 de xullo de 1882.)
INGRATOS!
A Paul Alexis14
Teño case vergoña de chegar, a esta tribuna republicana, co ar de querer defender a miña persoa e as miñas ideas, aínda que se trata de defender a persoa e as ideas da patria, lanzada contra un escollo para comprometela na estela dun barco inglés15.
Falar de min, das páxinas que cosín en volumes, das liñas que traduciron o meu pensamento, o xoves ou o domingo, nos xornais, vir esbardallar de literatura e conversar de estilo por aquí, de estilo por alá, cando se ergue no horizonte o espectro da guerra –espectro vermello definitivamente, que ten en verdade o pelo arrepiado, a ollada torva baixo o seu sudario que toma o nome e as pregas dunha bandeira!
Non sinto moito esta coraxe. Non teño o espírito para desembalar a miña maleta de teórico fronte ao volcán que aínda non cuspiu máis que brincadeiras pola boca en rabadilla do Parlamento, mais que, en vinte e catro horas, pode vomitar chamas por enriba do mundo –vomitar tamén as pedras das barricadas que se mesturan sempre coa cinza dos campos despois das guerras felices ou infelices, despois das derrotas ou das vitorias.
Coñezo eses mañás, sei onde se vai por ese camiño, e as batallas literarias téntanme pouco cando o pano se ergue sobre unha traxedia, máis grande que as de Esquilo, con máis nacións diante de Alexandría incendiada que xefes diante de Tebas.
Iso non vos impide, a vosoutros, pensar que a través dos nosos campos e as nosas viñas, no noso país que ten, no seu brasón, o ouro do trigo e a púrpura do viño, que van quizais pasearse os tambores de rexemento, chamando a rebato aos vendimadores e aos segadores!
Ás armas, berrará A Marsellesa!
Que responderá o naturalista segundo o voso corazón e o voso Evanxeo?
Nada! Será necesario que colla o macuto e o fusil, ou que se renda diante do inimigo. Non desertor, senón fuxitivo. Non predicando en voz alta a rebelión contra o chauvinismo louco, o que é aínda unha maneira de combater, senón gañando a fronteira a paso lento, disfrazado, talvez, de «muller do tío Lefèbvre»16 para ir cortar as súas plumas no fondo dun arrabalde de Bruxelas!
Non achará a tranquilidade soñada, porque un bo día pasarán, baixo as súas xanelas, feridos encallados en país neutral e dos que escoitará soar as muletas ao pasar pola súa porta. Volverán da guerra, os brazos en estribeira, o pano sangrante anoado no cranio rompido: o impasíbel rañará, baixo o bonete de veludo, o seu fronte de beneditino realista e volverá emprender as novelas que peiteou mentres que se peiteaban os outros!
Logo regresará a París, asinada a paz, san e regordete e irá ofrecer o seu libro aos mercadores de prosa, mais o país arriscarase a estar, entón, baixo a bota dun soldado que pisará os escritos e abaterá, como orellas, as puntas das páxinas co gume do seu sabre.
Felizmente os meus –os nosos– irán xogar a súa pel contra ese soldado, na mesma rúa, quizais, do naturalista en viaxe, baixo os seus postigos fechados, e bateranse até a morte, os imbéciles, para reconquistaren a independencia dos sabios.
Non! Non é, camarada, non é este o teu pensamento?
E no entanto velaí onde a vosa lóxica vos empuxará a culatazos. Teoría cómoda a do desprezo da vida pública, oficio de monxe no convento e de eunuco no serrallo das belas letras!
Pois ben, pola miña conta prefiro defenderme e armarme contra o perigo, lanzarme xunto á multitude para berrar alto! Ou adiante! Loitar por min: domo mea e polos da miña raza: pro patria.
«Que non faga o Bocalán e o Coco, en canto é música, como moito», di vostede, despois de Zola.
Bocalán? Coco?
Na mesa, talvez, despois de beber xoguei a ser sanguinario e terrorista e vostede tomábame en serio mentres eu me moqueaba de min mesmo –e talvez de vostede.
Ah, mais non, amigo!
Proudhon, Michelet, Carlyle, que me inculcaron o desdén mesmo polas verdadeiras glorias, con máis forte razón, pense, déronme o desprezo polas marionetas de grandes ollos e grosos mostachos.
Son eu, pola contra, quen me gabo –que, un dos primeiros, alisei os penachos e rompín as espadas de madeira.
Por outra parte, cando houbo verdadeiras loitas, cando se marchou co sangue até os noelos, cando se ten a mancha graxenta dos estoupidos de cerebros, non se ten o orgullo das matanzas. Só vos deixan no corazón unha imborrábel melancolía e non o desexo de lle pór medo aos nenos –de dez anos ou de trinta.
Sobre este punto, equivócase, xúrollo, por todas as tristezas das miñas lembranzas!
Vostede equivócase cando, despois de encherme de eloxios que eu lle agradezo, me lanza unha inxuria que me enfada aos tratarme como un igual deses políticos que viven da política, como os cregos que viven do altar.
Non obstante faime, máis adiante, o honor de declarar que teño un temperamento demasiado orgulloso e de rebelión para me lanzar á rapina ou curvarme baixo a disciplina.
Recoñece, xa que logo, que pertenzo a outra especie diferente da que ocupa a alfombra e que non quero gañar as miñas esporas como un chalán de partido, eu, que me esforcei para aforrar o zume dunha raza, o sangue dos combatentes e a tinta sagrada das obras mestras.
Sábeo ben! Esqueceu que Madame Bovary foi xulgada, que La Revue de Paris, que a publicara, foi suprimida polo goberno que nos enviaba a Mazas ou a Pélagie17. Ensinareille aínda, se o ignora, que Jacques Vingtras, que lle interesou, non puido ser publicada co nome do autor18 porque o autor estaba proscrito –puido selo sen estar mesturado en nada–, o seu consolo é merecer a picota.
Direille que se non tivésemos disparado cos balas verdadeiras sobre os pretendidos defensores da orde, da relixión e da familia, perseguiríase o meu libro por atentado contra estas sacrosantas institucións. O buraco polo que pasou o noso chumbo deixou pasar a liberdade e o meu editor debe unha candea aos que alumaron a brecha –mesmo coa rata de adega que lle meteu lume á carcasa chea de petróleo das Tullerías.
É así, meu caro, e déixeme engadir que o home que di que non ten opinións políticas ten unha.
É o colaborador e o cómplice de todos os que meteron a man sobre o poder. Bocalán de independencia, forzados a curvaren as calugas diante do vencido para obteren dun Morny que deixe representar A Dama das Camelias19, ou que a princesa Mathilde impoña Henriette Maréchal20 aos franceses! Ou insurrecto ou cortesán: non hai outra saída.
Vostedes moquéanse de Rock21, máis vostedes son rockistas sen sabelo, vós, todos os que aconsellan a indiferenza diante do tumulto galo. Deben calar diante do seu Gambetta –se Gambetta volve subir á cadeira–, calar pola súa consigna de far niente e, se fosen lóxicos, aloumiñar o seu barrigón para que levante o embargo que os seus subordinados de antecámara impuxeron aos seus libros.
Mais se resiste ás súas cóxegas, cambien de lingua e de veras, sen rir, esta vez descendan entón da casa Tellier, os catro dos que fala22, para chamarme, e moverán lastros e berrarán contra o ditador: «Viva a Comuna de París!» co risco de seren fusilados! Militantes ao seu pesar, porque ameazarán o seu pensamento e tamén porque, ao non ter outro oficio, morrerían de fame.
Mais, que meterá nas súas obras nestes tempos de furacán público, mariños de salón que farán descender un barco para ir calcetar nunha illa deserta? En que se converte a teoría do documento humano cravado sangrando no papel?
Hoxe, todas as emocións do fogar sosteñen, mediante fíos de prata, as emocións do Forum. Baixo o golpe dun estremecemento diplomático, a Bolsa, bote dos grandes e dos pequenos, non envía, mediante o telégrafo, ordes de quebra, consellos de suicidio a milleiros de pobres xentes que ignoran tanto a política como vostede sente noxo por ela?
Hai que quedar durante a tempestade, exporse aos lóstregos, ás raxadas de vento se se queren escribir os anais humanos da época en que se vive.
O meu libro será un eco xusto da tempestade do 71?23 Ignóroo, pero será cando menos o testemuño dun home vinculado ao gran mastro.
Repróchame que prometese a defensa absoluta dos vencidos. Defender non significa glorificar. O doutor que protexía os feridos da súa ambulancia contra os asasinos de Versalles non pedía para eles o Capitolio.
Critícame tamén pola a miña palabra «Social»24, áchaa sagrada e mística. Non o creo!
O Social? É un letreiro e non unha relixión –o letreiro dun albergue aberto a todos os carreteiros da idea. Forzado a tomar un termo para englobar unha orde de feitos, tomei este porque tiña un aspecto inxenuo. Se ten outro a me ofrecer, dígamo! Amontóanse as etiquetas correntes cando non se ten tempo para facer unha lingua nova, que sexa a pel do pensamento novo e se pegue á súa carne.
Discutamos a palabra Social, mais de acordo sobre a palabra Revolución!
Puxo o dedo enriba, rapaz! A Revolución non é máis que a marcha da ciencia cara a adiante, mais o crisol que os revolucionarios, con mandil de químicos, se pasan de un a outro, como o facho dos corredores de Lucrecio, este crisol será envorcado e o fogo dos lumes apagados se eses homes non se expuxesen a se queimaren o cerebro e o corazón, mesmo a cabeza esnaquizada, a montaren a garda arredor da cacharela. A cada paso que dá, esta ciencia acha, a través do camiño, as reixas de ouro do capital ou a sebe de ferro dos soldados. Avanzará, é necesario, mais é necesario tamén que haxa quen sangre e se faga matar para que ela pase!
(Le Réveil, 24 de xuño de 1882.)
AO AMIGO PAUL ALEXIS
Entón acredita na serenidade do porvir e que eu son un Xeremías?
Pensa que non haberá nin guerra nin fame, que non se rebentará de miseria nos tugurios e que non se morrerá polo canón nos arrabaldes porque chegou o naturalismo, e que o Sr. Dumont vai publicar no Gil Blas, a Alegría de vivir!25
Mais, meu pobre neno, que un señor teña talento grande como el e que un xornal aumente a súa tiraxe por medio dun dos seus folletóns, isto non produce nin frío nin calor á humanidade –mentres que se o pan aumentase dous céntimos as catro libras, oh!, entón habería un grande estremecemento en París.
Hai corenta ou cincuenta ou cen mil persoas, homes e mulleres, que poden, en tres ou catro tempos, comprar corenta ou cincuenta ou cen mil exemplares do libro de moda.
E despois?
Se non hai nada, nestes libros, que escorregase entre as páxinas como unha pistola entre os farrapos para servir de arma ás dores até entón dispersas e resignadas, o autor só foi un ximnasta, un malabarista, un comediante!
Puiden esperar, ao ver a Zola escribir L’Asommoir, que entrara na vía de combate e saudeino tirando o sombreiro! Enviei, desde o fondo do exilio, ao que coidaba un irmán de rebelión a miña máis cálida aperta. Seguín con fonda emoción a súa obra. Defendino con uñas e dentes.
Debeu acharme inxenuo!
Eu dicía: «É un dos nosos», el protestaba como un fermoso demo!
«Dos vosos, nunca!…».
E alardeaba do seu horror pola política, en boa compañía, polo demais –en compañía de Goncourt, de Daudet, de Maupassant, que rían como toliñas. Mais velaí que hoxe vostede ve vermello, como golpeado por un raio de sol no camiño de Damasco, e declara que hai política e política e que non todos son iguais.
Engade que hai dúas literaturas, unha boa e outra mala. Vostede pretende que está na boa (oh, Trubolt!26), naturalmente, e eu non digo que non sexa a mellor. Mais, como sabe ben, aínda non me arranca berros de admiración, e a súa, por honesta que sexa, non me parece destinada a que lle faga facer nenos como é preciso, gordos, rexos e con sangue de agoiro nas veas!
Co pretexto de descubrir documentos humanos nas foxas, vostede afástase simplemente do terreo de manobra e do campo de batalla.
Os documentos «humanos»? Non medran entre os lastros estes documentos humanos, baixo a forma de seres desolados ou feroces, martirizadores ou mártires? Non é aquí onde ferve a apoplexía da desesperación da que o cirurxián debe ocuparse, disposto a abrir as veas, a recoller e filtrar o sangue?
Os documentos humanos! Mais, hoxe, a humanidade vive na rúa e fai a comida da Nación en pleno Champ-de-Mars. Somos un país de desclasados, case fuxitivos que buscan asilo, pan e roupa onde poden, como os habitantes dunha aldea asolagada que acampan baixo os portais e tenden a man diante dos concellos!
E esta desorde, este tumulto, esta derrota, este torrente, todo isto non o leva a súa literatura na súa vaga!
Non debería arrancar á corrente os seus restos e mergullos o seu brazo até o cóbado na lama dos ríos?
Ah, claro, este pouso prodúcelle vapores e náuseas. E a nós! Pensa vostede que os cheiros que saen dos montóns miserábeis, e dos sumidoiros, aos que os empurran a patadas os cadáveres dos nosos vencidos, pensa vostede que estes cheiros nos pracen como os que se aspiran nos campos?
Mais non falemos das paisaxes tráxicas da rebelión. Non quero levalo polo pescozo aos campos de masacre.
Sería non obstante o seu deber arrastrar até eles as súas polainas: maníacos da constatación, moldeadores de clientes de prostitutas (niches), nada moldeadores de verdadeiros varóns!
Pasemos por riba das terras infladas de cadáveres, por riba dos acontecementos que sacudiron o mundo: terremoto social! Estes milleiros de vítimas son unha cantidade desprezábel para a súa matemática desdeñosa!
Mais en tempo de paz teñen unha vida os nosos maníacos, maníacos da derrota e da persecución.
A quen pertence, senón aos ousados literatos novos, investigar como se amasa a rebelión na grande artesa da miseria, e por que o poder fixa, nalgúns días, nas mans dos que se chamaba intrigantes ou imbéciles? Por que, por outra parte, xentes de nada, que non pesaban unha onza na estima dos dirixentes lanzan a súa garlopa ou o seu martelo na balanza, co xesto e a autoridade de Brenno ao deixar caer a súa ampla espada?
Non lles tenta erguer o pano tirado até hoxe sobre o fenómeno das rebelións en xestación, rachar o veo para ollar o monstro? O sol estremécese e vostedes tapan as orellas rindo, e corren, como vin rapazas fuxir a Versalles, dicindo recoiro a París que se defendía e quería morrer!
Vostedes corren, a onde? A maioría vai absterse nos sofás da casa Magloire e, os postigos ben choídos, na sala ben aquecida, «anotan» as lembranzas de Angeline la Toquée ou escoitan os consellos de Adolphe no canto de escoitar o berro de miseria da República que non quere prostituírse e facer de rameira nos xeonllos dos soldados.
Mais déixoo. Acaban de petar na miña porta. É a filla dun federado, unha rapariga de doce anos, enferma e que a súa avoa levou ao antigo comandante de 19127. Non foi contar os lunares do seu vestido ou os puntos da súa pobre roupa, vou intentar que entre no hospicio.
(Le cri du peuple, 14 de novembro de 1883.)
NOTAS
1 En español pode encontrarse a edición de El niño, Ciempozuelos, ACVF Editorial, 2006. Esta mesma editorial publicou os dous outros títulos da triloxía: El bachiller (2007) e El insurrecto (2007), recuperando as excelentes traducións que destas últimas fixo Manuel Serrat Crespo. De El niño hai unha edición, esgotada, de Alianza Editorial cun excelente prólogo-presentación de Jorge Semprún, altamente recomendábel. Nos últimos anos a cacereña Editorial Periférica publicou varios títulos de Vallès: El testamento de un bromista (2006), Recuerdos de un estudiante pobre (2007) e El candidato de los pobres (2011). Se ben todos estes libros son moi recomendábeis, persoalmente prefiro O insurrecto, terceira parte da triloxía Jacques Vingtras.
2 O número de Le Figaro en que se publicou este traballo contiña cinco Cartas a Junius, dirixidas ao director do xornal, Villemessant, e escritas por cinco autores diferentes disimulados baixo este pseudónimo e sobre o modelo dunha serie de panfletos célebres publicados en Inglaterra con este título no século XVIII. Unha primeira Carta a Junius lanzara o xogo no número do 31 de outubro de 1861. Nesta «carreira de plumas», anuncia Villemessant en primeira páxina o 7 de novembro, cada autor leva unha casaca de cor diferente, como nun «steeple-chase». O público debe distinguir o vencedor. Vallès préstase ao xogo e escribe baixo máscara: é un deses Junius e leva a «casaca branca». Como di Denis Labouret, paradoxalmente isto permítelle entregarse como nunca o fixera nun testemuño persoal que anuncia O neno.
3 O cardeal Giacomontonelli (1906-1867), secretario de Estado do papa Pío IX era coñecido pola súa política intransixente a favor do estado pontificio. Barbey d’Aureville, Hippolite Taine, Edmond About, Luis Veuillot e Proudhon teñen en común para Vallès, sexan cales fosen as súas opinión ideolóxicas, seren panfletarios de talento.
4 Edmond About fora atacado desde o púlpito polo bispo de Orleáns pola súa obra polémica sobre A cuestión romana (1859).
5 Vallès transforma a nai en tía: moitos dos trazos da «tía» son os da nai de Jacques Vingtras en O neno.
6 Especie de tela parecida á seda.
7 A obriga de facer o servizo militar era a sorteo. Era posíbel, se se sacaba mal número, pagar un «substituto».
8 Vallès non fixo o libro sobre «as vítimas do libro», mais si un longo traballo con este título publicado en Les réfractaires, e que en versión máis reducida aparecerá no xornal Le Figaro o 9 de outubro de 1862. Como no caso da tía, Vallès transfigura seu pai en tío.
9 Vallés mestura francés (oncle = tío) e latín (familias).
10 É dicir, favorábel á Revolución. A palabra «movemento», con todo, aplicábase máis ben aos partidarios da reforma baixo a monarquía.
11 Prudhomme: tipo de burgués satisfeito e ridículo que pretende encarnar os «fermosos sentimentos», creado polo escritor e caricaturista Henri Monnier (1799-1877). O conde de Falloux (1811-1886), político da dereita lexitimista, inspirador da lei escolar favorábel ao ensino privado de 1850, encarna o período de reacción conservadora que seguiu á revolución de 1848.
12 Federado: combatente da Comuna de París de 1871.
13 Homes dos canóns de Montmartre, é dicir, os comuneiros de París de 1871.
14 Paul Alexis (1847-1901): escritor naturalista, próximo de Zola, como el oposto a unha concepción «política» da literatura.
15 Alusión á situación internacional: a tensión entre Francia e Inglaterra, a propósito de Exipto, entrañara a caída de Gambetta en xaneiro de 1882.
16 Alusión a un dos relatos máis coñecidos de Paul Alexis, Les femmes du père Lefèbvre.
17 Mazas e Saint-Pélagie, prisións francesas (Ndt.)
18 O neno, primeiro volume da triloxía de Jacques Vingtras, aparecido en folletón en 1878 coa firma de La Chaussade, logo en libro co pseudónimo de Jean La Rue (1879). Vallès só puido firmar co seu nome a partir de 1880, despois do seu retorno do exilio.
19 Foi grazas ao duque de Morny, ministro do interior despois do 2 de decembro, que A Dama das Camelias, de Dumas fillo, retida pola censura pola segunda República, puido finalmente representarse en 1852.
20 Esta obra dos Goncourt representouse no Théâtre-Francés a partir do 5 de decembro de 1865, mais descubriuse que a obra fora antes lida en casa da princesa Mathilde, quen moveu os seus contactos para que fose representada neste teatro oficial.
21 Arthur Ranc (1831-1908), que Vallès chama Rock en O Estudante (segundo volume da triloxía citada), participara en complots contra o réxime nos inicios do Segundo Imperio. Baixo a III República, xornalista e deputado, e un dos homes de Gambetta, presidente da Asemblea nacional, xefe de goberno e ministros de asuntos exteriores en diversos gobernos da III República Francesa, entre 1879 e 1882.
22 Probabelmente Maupausssant (autor de La Maison Tellier), Zola, Alexis e Hennique.
23 O «libro» anunciado «eco» do 71 é, evidentemente, O insurrecto, terceira parte da devandita triloxía.
24 A partir da Comuna, Vallès ama esta palabra clave do vocabulario revolucionario.
25 Auguste Dumont dirixía a revista Gil Blas, que fundara en 1879. A novela de Zola A alegría de vivir aparecerá en volume en 1884.
26 Paul Alexis firmaba con este pseudónimo os seus artigos de Le Cri du peuple.
27 É dicir, a Vallès, que foi comandante do 191 rexemento da Garda nacional en 1870.
You might also like
More from Críticas
Sobre “Estado Demente Comrazão”, de Paulo Fernandes Mirás | Alfredo J. Ferreiro Salgueiro
Estado Demente Comrazão é um livro complicado. É por isso que não está na moda. Parabéns ao seu autor!
O tempo das “Não-Coisas”. E o uso excessivo das redes sociais segundo Byung-Chul Han
"O que há nas coisas: esse é o verdadeiro mistério" Jacques Lacan Agarramos o smartphone, verificamos as notificações do Instagram, do Facebook, …
