A finais de decembro de 1895, ou a inicios de xaneiro do ano seguinte, Alfred Jarry, que xa publicara algún libro: Les Minutes de Sable Mémorial (1894) e César-Antéchrist (1895), ben que algunhas partes destes libros, ou na súa totalidade, virán lume en revistas como Mercure de France, entra en relación con Lugné-Poe, director da sala «alternativa», que diriamos hoxe, Théâtre de l’Oeuvre. O Théâtre de l’Oeuvre, da man de Lugné-Poe, deu a coñecer o teatro simbolista francés, e europeo, estando entre autores máis coñecidos que estreou en Francia este teatro H. Ibsen, Oscar Wilde, Strindberg, Synge ou Maurice Maeterlinck. Non imos, aquí e agora, facer un resumo do teatro francés de finais de século (1).
Jarry proponlle a Lugné-Poe dúas obras teatrais: Ubu Roi e Les Polyèdres, que sería o primeiro título de Ubu cocu. Chegado a un acordo co director, Jarry, no mes de marzo de 1896, abandona a idea de representar Les Polyèdres e envíalle o manuscrito de Ubu roi a Lugné-Poe, ao tempo que se pon á súa enteira disposición. O personaxe de Ubu xa era coñecido entre a «élite» da intelectualidade francesa, entre os simbolistas e outras especies, xa que en 1893, L’Écho de Paris littéraire illustré, dirixido por Catulle Mendès e Marcel Schwob (o futuro dedicatario de Ubu Roi), publicara Guignol, texto que obtivera o primeiro premio no concurso mensual en prosa convocado por este xornal. Guignol é a xustaposición de tres textos, entre eles o primeiro e o último acto de Ubu Roi, así como a reprodución do das tres primeiras escenas do Acto I da primeira versión de Ubu cocu, etc.
Cando en outubro de 1894 se publicara Les Minutes de Sable Mémorial, que inclúe o Remy de Goncourt, no Mercure de France, consagráralle un artigo e loara desta maneira ao Pai Ubu: «Do Sr. Ubu, aínda en estado de esbozo, poderíase argallar, acho, un personaxe dun sinistro amplamente cómico; o Sr. Ubu ten certamente moitas cousas que dicir que calou e que dirá». Talvez este estímulo do crítico oficial do simbolismo encirrou a Jarry para acabar dunha vez Ubu Roi, e Ubu cocu. Non o sei nin, en realidade, debe ter maior importancia. O certo é que en marzo de 1896 envía o manuscrito da primeira obra mencionada ao director do Théâtre de l’Oeuvre, e que o mes seguinte, na revista mensual Le Libre d’Art, cuxo redactor xefe é o poeta simbolista Paul Fort, aparece a primeira entrega de Ubu Roi: a segunda no mes de maio. E en xuño, Jarry comeza a traballar con Lugné-Poe, de quen ten toda a confianza, até o grao de que o consulta para estabelecer o programa da próxima temporada, que debutará con Peer Gynt, de Ibsen e no que estará incluído Ubu Roi.
Durante o ano 1896 o Théâtre de l’Oeuvre levaría á escena as seguintes obras:
Une mère, de Allen Amen,
Brocélandie, un acto en verso de Jean Follain,
Les flairons, de Ch. van Leberghe,
Des mots! Des mots! Des mots!, de Charles Quinel e René Dubriel,
Raphaël, de Romain Coolus,
Salomé, de Oscar Wilde,
Hérakléa, de Auguste Villeroy,
La fleur culivée, traducida do chinés por Jules Arène,
L’errante, de Pierre Quillard,
Dernière Croissade, de Pierre Souvestre (2) e Léo Trezenik,
La brébis, de Edmond Sée, e
Les soutiens de la société, de H. Ibsen.
A partir da seguinte obra é cando entra en funcións de asesor Alfred Jarry:
Peer Gynt, de H. Ibsen,
Ubu Roi, de Alfred Jarry,
Un jour, de Francis Jammes,
Au-dessus des Forces Humaines, programa de Maurice Denis e Édouard Vuillard,
Aglavayne et Selysette, de Maurice Maeterlinck,
Les autres, de Émile Verhaeren, e
Édouard II, de Marlowe, tradución de Georges Eekhoud.
E o 11 de xuño dese 1896 acábase de imprimir Ubu Roi. Drame en cinq Actes en prose. Restitué en son intégrité tel qu’il a été représenté par les marionettes du Théâtre des Phynances en 1888 e é publicado polas edicións do Mercure de France. A partir de aquí, o nome de Ubu empeza a entrar na lenda, mesmo antes de ser representado. Veremos máis adiante algunhas das recensións.
O mes de setembro, e no Mercure de France aparece o texto de Jarry «Da inutilidade do Teatro no Teatro», que prepara a posta en escena de Ubu Roi e o 1 de decembro, en La Revue Blanche, por intermedio do seu amigo Félix Fénéon, un resumo do xesto úbico no que dá varias mostras do Segundo Ciclo de Ubu, ou Ubu cocu, co título de Paralipómenos de Ubu. Faltan poucos día para o xoves 10 dese mes, o día en que no Théâtre de l’Oeuvre se estrea, con grande escándalo, Ubu Roi.
Non falaremos da súa posta en escena, quen queira saber sobre ela, deberá ler as páxinas que lle dedica Henri Béhar no citado libro (Alfred Jarry…, pp. 93-97), porque o que aquí queremos mencionar, ou do que aquí queremos falar, é da acollida do público e da crítica. E a iso imos, mais antes veremos as recensións que suscitou na prensa, ou en revistas, a aparición de Ubu roi en libro.
A primeira recensión que coñecemos é a de Armand Silvestre, novelista, crítico, libretista, poeta, etc., e funcionario de bibliotecas e arquivos, en 1892, e cando escribiu esta recensión, era inspector de Belas Artes. Cando o caso Dreyfus, pertenceu á Liga da patria francesa, os antidrefuysards «moderados» –se é que tal caste pode existir, mais así a denominan os historiadores. Silvestre foi un dos primeiros en defender, antes de que se estrease, Ubu Roi, velaí a súa recensión cando esta peza só era un texto aínda non levado ao escenario:
«Critique littéraire
[…]
Prometérame presentarlles Ubu Roi, do Sr. Alfred Jarry, cando lera a obra, que en forma dramática será representada no primeiro espectáculo de l’Oeuvre. Cedo, xa que logo, a pluma a Catulle Mendès [o comentarista teatral do xornal, recensión que veremos máis adiante] e será unha sorte para o autor. Santo Ceo!, cómeme a impaciencia por ver esta representación! Se o rei Ubu puidese ser interpretado polo admirábel Dailly e a nai Ubu pola inimitábel Macé-Montrouge! As creacións pagan a pena. Dígolles que este Ubu ficará unha figura, a personificación abracadabrante dun egoísmo e dunha impertinencia definitivos! É un tipo tallado no mármore heroico da caricatura inmortal. O autor sente tan ben que creou un personaxe que vive con el. E atopo con alegría este inconmensurábel Ubu no volume deliciosamente editado nun papel dun amarelo-gris, con imaxes asombrosas e terríbeis á vez, que o Sr. Jarry titula: Les Minutes du sable memorial! Queren vostedes oír algunha palabra do diálogo entre este Ubu marabilloso e o pobre Achras, a exercer a profesión inesperada de criador de Poliedros? Copio:
M. UBU. – Cornachedrolla! [cornegidouille (3)]. A súa tenda está lamentabelmente instalada: deixounos petar na porta durante máis dunha hora; e cando os seus señores criados se decidiron a nos abrir, percibimos diante nosa un orificio tan minúsculo, que non comprendemos aínda como a nosa andorga logrou pasar.
ACHRAS. – Oh, escuse: non me esperaba a visita dun personaxe tan importante… Se o soubese, estea seguro de que faría ampliar a porta. Mais vostede escusará o anoxo dun vello coleccionista que é, ao mesmo tempo, se me atrevo a dicilo, un gran sabio.
M. UBU. – Se ten o gusto de dicilo, señor, mais está a lle falar a un gran patafísico.
ACHRAS. – Desculpe, como di o señor?
M. UBU. – Patafísico. A patafísica é unha ciencia que inventamos e cuxa necesidade xa se facía sentir.
ACHRAS. – Oh, se vostede é un grande inventor, entenderémonos, estea seguro; porque entre os grandes homes…
M. UBU. – Sexa máis modesto, señor! Por outra parte, eu non vexo aquí outro grande home que non sexa eu. Mais xa que tal se considera, consentirei facerlle unha grande honra. Saberá que a súa casa nos convén e que decidimos instalarnos nela.
ACHRAS. – Oh, mais é que, entenda que…
M . UBU. – Dispénsolle os agradecementos. –Ah!, a propósito, esquecíame: como non é nada xusto que os pais sexan separados dos seus fillos, seremos incesantemente visitados pola nosa familia: a señora Ubu, os nosos fillos Ubu, as nosa fillas Ubu, son xente moi sobria e bastante ben educada.
ACHRAS. – Oh!, pero é que, entenda que, temo que…
M. UBU. – Comprendemos: teme molestarnos. Non se preocupe, toleraremos a súa presenza aquí gratuitamente. Ademais, mentres inspeccionamos as súas cociñas e o seu comedor, vaia buscar as nosas tres caixas de bagaxes que esquecemos no vestíbulo. Non esqueza tampouco de lle dicir á súa criada que ten o costume –sabémolo pola nosa ciencia patafísica– de servir a sopa demasiado salgada e o asado demasiado feito. Non nos gustan nada desta maneira. Non é que non poidamos comer de todos [palabra ilexíbel] máis requintados; mais son procedementos, señor, que non nos encantan, etc.
Se este ton non é o da mellor farsa e o da mellor tradición do noso vello teatro, que me colguen. Hai aquí unha imaxinación na invención da palabra e un saber de conversa que me encantan absolutamente.
[…]
Armand Silvestre
Le Journal, 7 de setembro de 1896.
(Os diálogos reproducidos por Silvestre non pertencen a Ubu Roi, senón aos paralipómenos de Ubu Cocu.)
———
Non hai dúbida que a recensión de Silvestre foi daquelas que iniciaron a «lenda» de Ubu, lenda que, en certa maneira, foi prexudicial, xa que os «diletantes» esperaban unha obra que non era o que imaxinaban. Por outra parte, cabe afirmarmos que unha cousa é un texto teatral e outra, ás veces moi diferente, a súa posta en escena.
Oito días despois desta recensión de Silvestre, Jules Case publicaba a súa. Case era funcionario do ministerio de Instrución pública, novelista e nos últimos anos se dedicou ao teatro, teatro que hoxe está case que esquecido, como as súas novelas, que o poeta simbolista Gustave Kahn denominaba «fisio-psicolóxicas». Como Silvestre, Case era amigo de Guy de Mapaussant.
Non é que lle dedique moito espazo, mais tamén fai unha pequena recensión favorábel do texto de Alfred Jarry. Eila:
«[…]
Ubu Roi por ALFRED JARRY (Éditions du Mercure de France). – É con forma dramática que o Sr. Alfred Jarry preséntanos esta fantasía xuvenilmente esaxerada, escrita para un público especial de letrados, abundante en farsa, en grotesco, mesmo en excelente cómico en moitos momentos. Non se está moi lonxe do teatro de feira no que, os refinados, os elegantes que se paran diante das táboas, se axuntan para se divertiren fraternalmente co vulgar e humilde pobo, ao que é necesario ampliar o espírito con bufonadas e algúns palabróns. Polo demais, intentarase esta representación. L’Oeuvre interpretará Ubu Roi e será como unha pedra de toque para a envellecida alegria gala –talvez renacente, pola contra».
Jules Case
La Nouvelle Révue, 15 de setembro de 1896.
———
A terceira recensión apareceu no mensual Mercure de France, e di o seguinte:
Théâtre
Alfred Jarry: Ubu Roi, pet. in-8, Mercure de France, 2 fr. – J. Barney d’Aurevilly: Théâtre Contemporaine, dernière série, 1881-1883, gr. in-8º, P.-V. Stock, 3,50 fr. – Johannès Gravier: Simon Deutz, drame historique en 8 tableaux, gr. in-16, Bibliothèque artistique et littéraire, 3,50 fr. – Maurice Magre: Le Rétour, piéce lyrique en un acte et en vers, in-12, Touluse,Vialelle et Perry, 1 fr. – Richard Wémeau: L’Exposé, drame en un acte, in-8º, Montpellier, «La Coupe», 0,50 fr. – Paul Adam et André Picard: Le Cuivre, drame en trois actes, gr. in-18, Ollendorf, 3,50 fr. – Tola Dorian et J. Malafayde: Mineur et Soldat, drame en un tabelau, gr. in-18, P.-V.Stock – François de Curel: La Figurante, comédie en trois actes, gr. in-18, P.-V. Stock, 2, fr.
O acto terrestre de César Anticristo, ou Ubu Roi, énos hoxe restituído por Alfred Jarry na súa integridade de drama en cinco actos, «tal como foi representado polas marionetas do Théâtre des Phynances en 1888». En ningunha parte a fantasía de Alfred Jarry manifestouse con tanta felicidade e alcance á vez filosófico e satírico como nesta creación formidabelmente cómica do Señor Ubu. Aínda que se poida alegar sistema de incoherencia e deformación do autor, non por iso de pode deixar de ver aquí unha obra esencialmente notábel pola orixinalidade da visión e pola intervención dun «burlesco» novo, dunha fondura e dunha fecundidade insospeitadas.
Ubu é o resumo caricaturesco de todo o que o animal humano que vive en sociedade encerra de innobre, de covarde, de vil e de repulsivo. Larpeiro cruel, mastodonte de egoísmo e de vaidade, porco fachendoso de parvada e inchado de vaidade, este épico fantoche, que reina sobre os Polacos mediante a potencia do «caxato de física», da «pistola de finanzas» e da «gadaña de merdra», simboliza marabillosamente a apoteose do bandullo e o triunfo da cachola do porco na historia universal. Cando un tipo así toma corpo e atopa ao mesmo tempo o naturalista predestinado talvez pola sabedoría universal a catalogalo e a designalo, hai moitas oportunidades de que este sexa definitivo. Jarry descubriu Ubu: e Ubu posúe de agora en adiante unha identidade, un estado civil, un nome, unha persoa física e moral. Este recentemente nacido era de tal maneira esperado que semella agora un vello coñecido.
Habería un curioso estudo a facer sobre a maneira en que o autor de Ubu Roi comprende o teatro, e especialmente o teatro de marionetas, pois é neste que semellan sobre todo relacionarse semellantes excentricidades dramáticas. Jarry exporanos un día, espéroo, as súas ideas a este respecto. Mais o que se debe inicialmente recoñecer é que as marionetas se erguen aquí a altura de significación que as fai iguais á comedia. Con efecto, Jarry non se limita como se fixera antes del, a pór o acento unicamente no aspecto exterior e nos xestos: pono nos carácteres, na alma, na linguaxe. O aspecto exterior só é nos seus personaxes unha correspondencia do estado interior. Non son xa cordeis que van moverse os brazos e as pernas dos seus bonecos, é toda unha vida cómica, aínda máis gozosa en se sentir desenvolver fisioloxicamente que en se ver traducir fóra mediante movementos graciosos e actos abracadabrantes.
[…]
Louis Dumur.
Mercure de France, setembro de 1896.
———
Louis Dumur era un escritor e novelista, dos que se denominarían decadentes, nacido en Suíza mais instalado en París. Foi con Alfred Valette un dos fundadores do novo Mercure de France (lembremos que a revista se fundara en 1724 e desapareceu en 1825). Valette e outros refundárona en 1890 e durou até 1965. Cabe lembrarmos, como curiosidade, que nesta revista nos anos 1920-1930 Phileas Lebesgue falaba de libros portugueses… e galegos.
Como percibirá o lector, a recensión de Dumur é de «alta calidade» e de gran visión: «unha obra esencialmente notábel pola orixinalidade da visión e pola intervención dun “burlesco” novo, dunha fondura e dunha fecundidade insospeitadas»,, di, entre outras importantes cousas. Semellara que Sumur era profeta, que non o era, evidentemente, simplemente percibiu o que a moitos lles custou anos ver.
Antes da movida estrea da peza de teatral de Jarry deberon aparecer máis recensións, pero nós, infelizmente, non as coñecemos. Entregamos, xa que logo, a única coa que demos á parte das dúas reproducidas, que apareceu nunha revista trimestral.
MOVEMENTO LITERARIO
Ubu Roi por Alfred Jarry (edit. du Mercure de France). – Este drama en cinco actos, en prosa, «restituído na súa integridade tal como foi representado polas marionetas no Théâtre des Phynances, en 1888, e composto cos carácteres do Pêrhinderion» está decorado con dous retratos venerábeis do Señor Ubu. Ten como subtítulo Os Polacos; está dedicado a Marcel Schwob e leva estas liñas como epígrafe: «Entón o pai Ubu asentiu coa cabeza, polo que foi despois nomeado polos Ingleses Shakespeare, e tendes del con este nome fermosas traxedias por escrito».
La Révue du Nord de la France, 1896-97.
———
Antes da estrea, diversos xornais, case todos os de París e algúns de provincias, reproduciron o programa de estreas do Théâtre de l’Oeuvre, no que se anunciaba a obra de Jarry, quen, por outra parte, escribiu algún artigo que era como un pequeno manifesto do que ía ser a posta en escena de Ubu, referímonos, precisamente, aos xa citados «Da inutilidade do Teatro no Teatro» e os «Paralipómenos de Ubu». En suma, que debido aos anuncios, aos textos de Jarry e á «propaganda» dos seus amigos, por escritor e/ou oral, Ubu Roi era esperada con expectativas.
E o día 10 de decembro de 1896, no Théâtre de l’Oeuvre, estreouse a obra anunciada. Antes da representación, Jarry saíu ao escenario e dixo unhas palabras de «presentación». Eilas:
DISCURSO DE ALFRED JARRY
PRONUNCIADO NA PRIMEIRA REPRESENTACIÓN DE «UBU ROI», NO THÉÂTRE DE L’OEUVRE, O 10 DE DECEMBRO DE 1896, E PUBLICADO EN FACSÍMIL AUTÓGRAFO NO TOMO XXI DE «VERS ET PROSE» (ABRIL-MAIO-XUÑO 1910).
Señoras, Señores,
Sería superfluo –ademais do ridículo de que o autor fale da súa propia peza– que viñese aquí preceder cunhas poucas palabras a realización de Ubu Roi despois de que máis notorios quixeran falar, o que lles agradezo, e con eles a todos os outros. Señores Silvestre, Mendès, Scholl, Lorrain e Bauër, se non crese que a súa benevolencia viu o ventre de Ubu groso máis satíricos símbolos dos que non se poidan encher esta noite.
O swedenborgiano Dr. Mises comparou excelentemente as obras rudimentarias ás máis perfectas e os seres rudimentarios aos máis completos. Os primeiros carecen de todos os accidentes, protuberancias e calidades, o que lles dá a súa forma esférica ou case, como é o óvulo e o Sr. Ubu, e aos segundos se engaden tantos detalles que os fan persoais que teñen igualmente forma de esfera, en virtude deste axioma, que o corpo máis pulido é o que presenta maior número de asperezas. É polo que serán libres de ver no Sr. Ubu as múltiples alusións que vostedes queiran, ou un simple fantoche, a deformación por un colexial dun dos seus profesores que representaba para el todo o grotesco que existe no mundo (4).
É este aspecto que lles dará hoxe o Théâtre de l’Oeuvre. Agradou a algúns actores facerse impersoais durante dúas veladas e interpretar encerrados nunha máscara, a fin de ser exactamente o home interior e a alma das grandes marionetas que van vostedes ver. Ao ser montada a peza prematuramente e sobre todo cun pouco de boa vontade, Ubu non tivo tempo de ter a súa máscara verdadeira, por outra parte moi incómoda de levar, e os seus comparsas estarán, como el, decorados máis ben con aproximacións. Era moi importante que tivésemos, para sermos completamente marionetas, unha música de feira, e a orquestración estaba distribuída en cobres, gongs e trompetas mariñas, que nos faltou o tempo de reunir. Non esiximos demasiado ao Théâtre de l’Oeuvre: queriamos sobre todo encarnar Ubu na ductibilidade do talento do Sr. Gémier, e é hoxe e mañá as dúas únicas noites en que o Sr. Ginisty –e a interpretación de Villiers de l’Isle-Adam– teñen a liberdade de nos prestar. Imos pasar con tres actos que son coñecidos e dous que son tamén coñecidos grazas aos cortes. Fixen todos os cortes que foron agradábeis aos actores (mesmo varios pasos indispensábeis ao sentido da peza) e mantiven para eles escenas que cortaría de boa gana. Porque, aínda que queremos ser marionetas, non penduramos cada personaxe dun fío, o que sería, senón absurdo, cando menos para nós moi complicado, e ademais non estabamos moi seguros do conxunto das nosas xentes, mentres que nun Guiñol un montón de estirados e de fíos manda todo un exército. Esperamos ver personaxes notábeis como o Sr. Ubu, o Tsar, forzados brincar a soas sobre cabalos de cartón (que pasamos toda a noite pintando) a fin de encher o escenario. –Os tres primeiros actos cando menos e as últimas escenas serán interpretadas integralmente tal como foron escritos.
Teremos, por outra parte, un decorado exacto, porque aínda que sexa un procedemento fácil para situar unha peza na Eternidade, e para deseñar, por exemplo, o ano mil e tantos disparos de revolver, verán portas abrirse sobre chairas de neve baixo un ceo azul, chemineas provistas de péndulos e palmeiras verdear ao pé das camas para que pasten elefantiños empoleirados en baldas.
Da nosa orquestra, á que lle faltan diversos pianos e timbais para executar os temas de Ubu detrás dos bastidores, só se lamentará a intensidade e o timbre.
Polo que respecta á acción, que vai comezar, acontece en Polonia, é dicir, en Ningures.
———
Segundo a crónica, seica a maioría dos espectadores, e máis dun crítico, ficou un pouco «estupefacta», como estupefacta debeu ficar a maioría dos espectadores que, antes ou despois da palabras de Jarry, leu o programa de man que se repartiu na sala e redactado polo autor da obra. Velaí o que dicía este programa:
OUTRA PRESENTACIÓN DE UBU ROI
APARECIDA CO TÍTULO «UBU ROI», NO FOLLETO-PROGRAMA EDITADO POLA REVISTA «LA CRITIQUE» PARA O THÉÂTRE DE L’OEUVRE E DISTRIBUÍDA AOS ESPECTADORES.
Despois que preludiou unha música de demasiados cobres para ser menos que unha charanga, e que é exactamente o que os alemáns chaman unha «banda militar», o pano desvela un decorado que quixese representar Ningures, con árbores ao pé das camas, neve branca nun ceo moi azul, igual que se a acción acontecese en Polonia, país abondo lendario e desmembrado para ser este Ningures, ou cando menos segundo unha verosímil etimoloxía franco-grega, ben lonxe un algunha parte interrogativo.
Bastante despois de escrita a peza, percibiuse que houbera en tempos antigos, no país onde foi primeiro rei Pyast, home rústico, un certo Rogatka ou Henri de grande bandullo, que sucedeu a un rei Venceslas, e aos tres fillos do devandito, Boleslas e Ladislas, non sendo o terceiro Bougrelas; e que este Venceslas, ou outro, foi chamado o Bébedo. Non achamos honroso construír pezas históricas.
Ningures está por todas as partes, e primeiramente o país en que nos encontramos. É por esta razón que Ubu fala francés. Mais os seus diversos defectos non son vicios franceses, exclusivamente, aos que favorece o capitán Bordure, que fala inglés, a raíña Rosemonde, que esbardalla o Cantal, e a multitude polaca, que rosma fociños e vai vestida de gris. Se se deixan ver diversas sátiras, o lugar da escena fai aos intérpretes irresponsábeis.
Señor Ubu é un ser innobre, porque se nos parece (por abaixo) a todos. Asasina o rei de Polonia (é golpear o tirano, o asasinato semella xusto a xentes, que é unha aparencia de acto de xustiza), logo ao ser rei masacra os nobres, logo os funcionarios, logo os campesiños. e así, matando a todo o mundo, seguramente expurgou algúns culpábeis e se manifesta o home moral e normal. Finalmente, como un anarquista, executa os seus decretos el mesmo, esnaquiza ás xentes porque lle prace así e roga aos soldados rusos que non tiren contra el, porque non lle prace. É un pouco enfant terrible e ninguén o contradí en tanto non toca ao Tsar, que é a quen respectamos todos. O Tsar fai xustiza, retíralle o seu trono do que fixo mal uso, restabelece a Bougrelas (pagaba a pena?) e expulsa ao Señor Ubu de Polonia, coas tres partes do seu poder, resumidas nesta palabra: «Cornachedrolla» [cornegidouille] (pola potencia dos apetitos interiores).
Ubu fala a miúdo de tres cousas, sempre paralelas no seu espírito: a física, que é a natureza comparada á arte, o menos de comprensión ao máis de cerebralidade, a realidade do consentimento universal á alucinación da intelixencia, Don Juan a Platón, a vida ao pensamento, o escepticismo á crenza, a medicina á alquimia, o exército ao duelo; –e paralelamente a fynanza, que son as honras fronte á satisfacción de si por si só, como os produtores de literatura segundo o prexuízo do número universal, con respecto á comprensión dos intelixentes; –e paralelamente, a Merdra.
É talvez inútil expulsar o Señor Ubu de Polonia, que é, dixémolo, Ningures, porque se pode compracer inicialmente a algo artista inacción, como «prender lume a espera de que se achegue madeira» e a mandar tripulacións de iates no Báltico, acaba por se facer nomear xefe de Finanzas en París.
Era menos indiferente nese país Lonxe-Dalgunha-Parte, onde, fronte ás faces de cartón dos actores que tiveron talento abondo para se atrever quererse impersoais, un público dalgúns intelixentes por algunha horas se consentiu Polaco.
———
Como veremos, tamén o texto deste programa mereceu algunha resposta airada por parte dalgún que outro comentarista.
Unha vez acabada a intervención do autor, deu inicio a representación de Ubu Roi. Henri Béhar, no seu citado libro sobre Jarry resume moi ben o que aconteceu:
«Desde a primeira palabra [merdra] “a asistencia golpeada no peito e no nariz, reacciona como un só home”. A crónica mostra a Sarcey saltando da súa butaca para marchar desprezativo; Ferdinand Herold, nos bastidores, a iluminar alternativamente o escenario e a sala a fin de obter unha calma provisoria; Jules Lemaître preguntando: “É unha broma, non si?”. Jean de Tinant aplaude con grande estrépito ao tempo que asubía. Os berros foron: “Fato de idiotas, nunca comprenderedes a Shakespeare”, “É máis forte que Esquilo”, “Asubiastes a Wagner”, “Comre” [Mangre], ecoando o termo inicial (5); o Sâr Paladan convoca ás razas latinas; Willy, ao estimar que o teatro estaba sobre todo na sala, clama ao público “Encadeémonos”, mentres Rachilde berra “Basta!” aos que asubían (6). No seu Diario, Jules Renard, acedo, anota: “Se Jarry non escribe mañá que se burlou de nós, non se recuperará ”(7)»(8) .
Non imos analizar polo miúdo a obra de Jarry, que goza de todas as características do que se deu en chamar teatro da modernidade: indeterminación, fragmentación, construcionismo, aleatoriedade, montaxe, intertextualidade heteroxeneidade, apertura das formas, carnavalización, inconsciencia… no nivel sintáctico da obra. Representación de mundos posíbeis, definición da relación entre espazo e tempo, disolución do eu e dos seus límites, no nivel semántico. No nivel pragmático: o foco trasládase da obra ao espectador/lector. Mais se estas «características» danse en obras teatrais que podiamos denominar premodernas, Jarry inaugura unha estratexia do teatro da modernidade que só se iniciará realmente co teatro dada: a estratexia do disturbio. Mediante esta estratexia trátase de cuestionar e revisar os hábitos de recepción e as actitudes de expectativa do espectador, que até entón percibía dunha maneira puramente pasiva, etc. (9) Noutras palabras, a batalla de Ubu era a batalla da modernidade teatral (e, talvez, tamén literaria e política) contra os seus inimigos.
Mais a «batalla de Ubu» prolongaríase nos xornais, coas recensións e contra-recensións, os ataques e contra-ataques, os a prol e os contra. Xa que logo, longa vida a Ubu!
NOTAS
(1) Para unha aproximación apresurada, ver «O teatro francés á alba do surrealismo», in Xesús González Gómez, Teatro e surrealismo, Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 1999, pp. 31-39. O lector curioso, non especialista, pode ver o capítulo dedicado ao teatro en A.-M. Schmidt, La Littérature symboliste, Paris, PUF. 1969 e Michel Corvin, Le théâtre nouveau en France, París, PUF, 1966 (ambos na colección Que sais-je? E, tamén, o indispensábel libro de Henri Béhar, Jarry, le monstre et la marionette, París, Librairie Larousse, 1973. (Se non se di o contrario, todas as nosas son do autor, xgg.)
(2) Souvestre será logo famoso, cando con Marcel Allain escriba as aventuras de Fantomas.
(3) Palabra inventada por A. Jarry, entregamos a tradución que realiza Henrique Harguindey e Banet na versión que fixo de Ubu Rei, A Coruña, Cadernos da Escola Dramática Galega, 1979.
(4) Aquí Jarry estaba decindo aos seus oíntes e futuros espectadores de Ubu Roi como nacera esta obra: «Ubu rei foi nun inicio un relato escrito por diversos rapaces do Liceo de Rennes, no relato narrábanse as desventuras do Père Heb, profesor de física do Liceo. Un dos rapaces, Charles Morin, entregou o relato a Jarry, quen o retocou, e en decembro de 1888 as aventuras do Père Heb foron representadas no graneiro dos Morin co título de Os polacos. Ao longo dos anos, Jarry retocou o texto e sobre a base primitiva, un relato escrito por un colectivo, deu unha obra de teatro que roza a xenialidade […]», Xesús González Gómez, Teatro e surrealismo, op. cit., p. 21.
(5) É dicir, aos que apoiaban a Jarry e polo tanto o uso da palabra Merdra, os opoñentes contestaban Mang(r)e, é dicir, Com(r)e.
(6) Que diferenza de actuación a de Madame Rachilde nesta première coa que mantivo durante o banquete a Saint-Pol-Roux onde foi imprecada polos surrealistas! A tal respecto, véxase Xesús González Gómez: Ecos da batalla cotiá, Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2005, pp. 170-172.
(7) A anotación íntegra de Renard no seu diario é a seguinte: «10 de decembro. – Ubu Roi. A xornada de entusiasmo acaba no grotesco. Desde a metade do primeiro acto nótase que isto vai acabar en desastre. Ao berro de “Merdre” alguén responde “Mangre!”. E todo se afunde. Se mañá Jarry non escribe mañá que se burlou de nós, non se recuperara. Bauër equivocouse grandemente, coma el. E todos nós nos equivocamos, pois se eu sabía despois de lela que Ubu Roi resistía mal até o final, non albiscaba este afundimento. Non obstante Valleti di: “Curioso”, e oíuse a Rachilde berrar: “Basta!” aos que asubiaban», Jules Renard, Diario (1887-1910). Antoloxía, Santiago de Compostela, Edicións Laiovento, 2009, p. 110.
(8) Henri Béhar, Alfred Jarry. Le monstre et la marionette, op. cit., 1973, p. 97-98.
(9) Sobre estes temas, ver Xesús González Gómez, Teatro e surrealismo, op. cit., sobre todo os capítulos dedicados a Jarry e ao teatro dada.
You might also like
More from Críticas
Sobre “Estado Demente Comrazão”, de Paulo Fernandes Mirás | Alfredo J. Ferreiro Salgueiro
Estado Demente Comrazão é um livro complicado. É por isso que não está na moda. Parabéns ao seu autor!
O tempo das “Não-Coisas”. E o uso excessivo das redes sociais segundo Byung-Chul Han
"O que há nas coisas: esse é o verdadeiro mistério" Jacques Lacan Agarramos o smartphone, verificamos as notificações do Instagram, do Facebook, …
