Julien Gracq, un escritor xeógrafo, A costa das Syrtes, por Yves Lacoste (I) ~ Palavra Comum ~

Outubro 2024
S	T	Q	Q	S	S	D
	1	2	3	4	5	6
7	8	9	10	11	12	13
14	15	16	17	18	19	20
21	22	23	24	25	26	27
28	29	30	31

Yves Lacoste
Hérodote, revue de géographie et géopolitique.
Núm. 44, xaneiro-marzo 1987.

Por que abordar, na revista de xeografía e xeopolítica que é Hérodote, esta novela que ten máis de trinta anos? Porque as paisaxes ocupan un lugar moi importante nela e porque Julien Gracq –un dos máis grandes escritores franceses da segunda metade do século XX– é, en verdade, profundamente xeógrafo. Porque, en fin, este gran libro é, de feito, unha novela xeopolítica.

Un escritor xeógrafo
Para afirmarmos que Julien Gracq é xeógrafo non abonda con lembrar que Louis Poirier (1) pasou a agregación de historia e de xeografía en 1934 (a agregación de xeografía data de 1942), con anotar que foi asistente de xeografía na universidade de Caen de 1942 a 1946, que colaborou con Jean Dresch, que ensinou, até o seu retiro de profesor, historia e xeografía no liceo Claude-Bernard, en París, nin mesmo que iniciara, baixo a dirección de Emmanuel de Martonne, unha tese de xeomorfoloxía sobre o este do Macizo armoricano. Louis Poirier publicou en Les Annales de géographie de 1934 e 1935 dous interesantes artigos xa moi ben escritos: «Bocage et plaine dans le sud de l’Anjou» e «Essai sur la morphologie de l’Anjou meridional». Ten 25 anos.
Mais o antigo alumno da rúa de Ulm, que é tamén diplomado en ciencias políticas, non se interesa, antes da guerra, soamente na idade das pénéplaines (grandes planicies), no contacto macizo da antiga cunca sedimentaria. Ten ideas de extrema esquerda, aínda que admirador de Wagner e entusiásmase polo surrealismo, despois de ler Nadja, de André Breton. É entón que Julien Gracq aparece, en 1938, coa súa primeira novela Au château d’Argol, publicada, xa, por José Corti. Éxito máis que limitado (só se venderán inicialmente 150 exemplares), mais que suscita o interese de André Breton (2). Julien encóntrase con el en Nantes en 1939. A «drôle de guerre» (3), logo dalgúns meses de prisioneiro, danlle o tempo para reflexionar e escribir, mais retoma as súas observacións xeomorfolóxicas de 1942 a 1946. Formúlase aínda a idea dunha tese na Unión Soviética, publicando ao mesmo tempo a súa segunda novela en 1945, Un beau ténébreux, e un volume de poemas en prosa, Liberté grande, en 1946, e é soamente en 1947 –despois de elixir ensinar nun liceo parisiense– que se orienta definitivamente cara á vida literaria: o seu libro André Breton (4) aparece en 1948, crea a peza Le Roi pêcheur en 1949 (posta en escena de Marcel Herrand, decorados de Léonor Fini, con Jean-Pierre Mocky e Maria Casares) e publica en 1950 o seu panfleto A literatura no estómago. En 1951 aparece Le rivage des Syrtes, que recibe o premio Goncourt, mais Julien Gracq rexéitao (5), porque acaba de fustrigar os costumes literarios e mercantís do mundo da edición.
A idea que sen ten habitualmente da xeografía é tan tenra, tan amoladora, que non se pensa que un grande escritor poida ser tamén xeógrafo. E no entanto, desde a primeira novela de Julien Gracq, Au château d’Argol, as paisaxes xogan un gran papel ao longo das etapas deste drama. Son, por outra parte, dunha particular complexidade.
Certamente, na segunda novela, Un beau ténébreux, que se desenvolve nunha pequena estación balnearia da costa bretoa, as paisaxes ocupan menos lugar; o que tamén é evidente de igual modo no libro sobre André Breton, como nas pezas teatrais Le Roi Pêcheur e Penthésilée (6), o que podía levar a pensar que a inspiración xeográfica de Julien Gracq non podía máis que declinar consonte se afastaba da súa vocación inicial. En verdade, nada disto acontece, ou máis ben é a evolución inversa que se pode constatar se se considera o conxunto da obra de Julien Gracq. Mesmo nos seus máis recentes escritos as descricións e paisaxes e incluso, se podería dicir, a análise das configuracións espaciais ocupan un lugar cada vez maior.
Con Liberté grande (1949), as paisaxes e as evocacións xeográficas están constantemente presentes na maioría destes poemas en prosa: «Para galvanizar o urbanismo», «Venecia», «Tansbaïkalie», «Paisaxe», sobre todo na parte titulada «A terra habitábel», cos Les hautes terres du Sertalejo. O último texto deste volume: «A sesta no Flandes holandés» (publicado en 1958), é unha descrición extraordinariamente precisa destas paisaxes tan particulares dos polders, moi diferentes segundo que sexan vistas desde o alto dos diques ou desde abaixo.
Nos volumes de anotacións que son Lettrines (1967) e Lettrines II (1975), as observacións xeográficas son tamén moi frecuentes (7). «Nunca esquezo unha paisaxe que atravesei», escribe Julien Gracq (Lettrines, p. 125). É principalmente «o cadro de Bretaña» (217-227), as súas descricións de Sologne «elementos da paisaxe das Landas» (p. 241-245) e as evocacións de Nantes que anuncian La forme d’une ville. En Lettrines II, as anotacións de xeógrafo ocupan aínda un lugar maior: planicie de Saler, altiplano de Millevaches, a punta do Raz, a illa de Rê, Alsacia, e sempre as costas bretoas –e as notas de viaxes a América do Norte, a Inglaterra, a Portugal, a Escandinavia, etc. É o carné de ruta dun xeógrafo, e Julien Gracq lémbrase das súas primeiras excursións de xeografía con De Martonne e explica o seu gusto das paisaxes pola súa formación de xeomorfólogo: «Entre 1942 e 1946, percorrín durante moito tempo a pé a baixa Normandía: traballaba nunha tese de xeografía física. O encanto destas lentas viaxes á aventura era grande […]. Desde que terminara os traballos prácticos e os estudos de mapas, o curso sobre Australia do venres á mañá […] ataba mo meu saco ao lombo e partía polos camiños: as miñas etapas eran de vinte e cinco a vinte e oito quilómetros, ás veces trinta […]. Ao marchar así só polos camiños, o país atravesado imprégnase en nós –máis mesmo que dos seus ruídos e dos seus cheiros: da súa respiración, da súa sonoridade que ningún outro modo de locomoción permite: enguedellado na paisaxe así como nos fíos da Virxe de setembro, lévase consigo como un pole, algo da súa substancia incorpórase […]. A fatiga actúa como o fixador sobre a proba fotográfica: o espírito que perde unha a unha as súas defensas, docemente pasmado, docemente rompido polo choque do paso monótono, o espírito sacude nu o campo, apaixónase enteiramente por un ritmo que o obsesiona, por unha iluminación que o seduciu, polo zume inexpresábel do momento que vive. Como amei ao longo dunha fatigante xornada de camiñar, soamente conservar nos oídos a modulación do canto do mundo, soamente ver o sol ascender, despois descender sobre a terra, e os pasiños do home afastadamente amigábeis, inintelixíbeis, moverse sobre ela debilmente como formigas!» (Lettrines II, p. 49-50).
Estes soños non impiden ao xeógrafo ter «o ollo alerta» e anota, entre outras cousas: «Toda singularidade na implantación das casas dunha aldea fixa a miña atención e case sempre sedúceme, desde que se desvía do estereotipo da ruta delimitada de casas ou das sempiterna estela de rúas. Así, en Mayun, en Fedrun, na Brière, o anel debuxa casas arredor da ruta circular ao mirar a través da pradería central» (Lettrines II, p. 13). Esta experiencia do camiñar e da observación dos matices da paisaxe se encontra de novo –mais dramatizada– no relato La Route (publicado en 1955 e recollido en La Presqu’île): a camiñada nunha ruta abandonada que atravesa o bosque e unha bisbarra despoboada, devastada polas desgrazas da guerra e da invasión.
En Un balcon en fôret (1958), é a descrición polo miúdo da selva das Ardenas arredor dun «forte» que domina o val de La Meuse duranrte a «drôle de guerre». A propósito deste «relato», Julien Gracq explica: «Os primeiros libros que escribín eran libros de imaxinación porque me situaba en imaxinación nesta situación que permitía a espera. O que se acha en Un balcon en fôret é que a historia durante uns meses semellou a situación imaxinaria na que amo encontrarme».
A partir dos anos setenta pódese afirmar que os principais escritos de Julien Gracq son cada vez máis xeográficos; o drama ocupa un lugar cada vez menor: xeografía sentimental sen dúbida, mais igualmente xeografía e moi sutil. La Presqu’île (1970) é esencialmente o inventario das diferentes paisaxes da península guerandesa. Ao longo dunha xornada, da mañá ao caer da noite, un home vai ver lugares que coñece ben, á espera da muller que ama e que só chegará á arribada da noite. En Les Eaux étroites (1976), Julien Gracq evoca o seu país natal ao describir –e con que coidado– as diferentes seccións do curso dun pequeno val, o de L’Erdre, que baixa en barca como outras veces cando era neno.
Finalmente, La forme d’une ville (1985) é a descrición da cidade de Nantes cando Julien Gracq estaba no liceo, descrición tan precisa que é necesario un plano para seguila, é non é por nada que o extracto de tal plano adorna a cuberta do libro: «A forma dunha cidade cambia máis rápido, sábese, que o corazón dun mortal (8). Mais, antes de abandonala presa das súas lembranzas –embargada que está, como todas as cidades, pola vertixe da metamorfose que a marca da segunda metade do noso século–, acontece tamén, acontece máis dunha vez, que este corazón ela o cambiará á súa maneira, só someténdoo, aínda novo, ao seu clima e á súa paisaxe, impoñéndolle ás súas perspectivas íntimas como ás súas fantasías o esquema das súas rúas, dos seus bulevares e dos seus parques […]. Máis fortemente, máis duradeiramente quizais, actuaría ela sobre nós se se conserva en parte secreta…» (p. 1).
Julien Gracq describe non só os barrios do centro, senón tamén a periferia da cidade: «O achegamento a unha cidade foi para min unha ocasión de viva atención aos cambios progresivos da paisaxe que a anuncian. É posíbel, mesmo probábel, que o meu gusto pola xeografía me levase […] a unha atención máis marcada fronte ao modo de consolidación dunha cidade, fronte dos cambios complicados que continúa a manter cun medio orixinalmente nutritivo» (p. 182-183). Reflexión xeográfica banal, poderíase dicir? Non! porque Gracq compara o caso de Nantes aos de Bordeos e Rouen: «cidades irmás [mesma situación] que están sobre os outros dous estuarios atlánticos» e mostra «os vínculos [destas dúas cidades] ao seu contorno rural. Estas son dúas metrópoles rexionais auténticas. Nada de igual nas relacións de Nantes e o seu país interior» (p. 185). E Gracq lembra, entre outras cousas, a guerra da Vendée (9), a «chouanería» para explicar a ruptura que existe aínda entre Nantes e os seus contornos: en 1793 «a cidade toma partido en bloque, as armas na man, contra o campo completamente sublevado contra ela» (p. 186). Julien Gracq evoca incluso «os taludes despoboados que son mensaxeiros» (p. 74).
É a este propósito que Julien Gracq chega a unha reflexión que estimo capital, non só porque manifesta unha práctica da análise espacial particularmente eficaz e moderna, senón sobre todo porque desvela a significación profunda –ou dunha das significacións fundamentais– de Le Rivage des Syrtes.
«A imaxe de Nantes que se ergue espontaneamente no meu espírito ficou […] non a dun labirinto de rúas centrais de onde só se evade episodicamente, senón máis ben a dun nó mal atado de radiais diverxentes, ao longo das cales o fluído urbano foxe e se dilúe no campo como a electricidade foxe polos extremos. Quizais por isto teño máis sensibilidade que outros a todos os lindeiros en que o tecido urbano se destece e se esfiaña sen que, no entanto, se abandonase polo campo, e ás veces chego a pensar, ao pensar nos libros que escribín, que este gusto polas zonas limítrofes gañou en min a continuación pouco a pouco e tomou amplitude, até aparecer, por un xogo de analoxías, en dominios inesperados, de tonalidade sensibelmente máis sombría: do límite á fronteira, pola imaxinación, non hai máis que un paso» (p. 42-43). Un pouco máis adiante, Julien Gracq volve sobre «o retorno regular dese tropismo dos límites» (p. 44) nos ritmos da súa vida que son tamén –diremos– os da súa obra.
Este «gusto polas zonas limítrofes», polas zonas fronteirizas, este «tropismo dos límites», non é sobre todo en Le Rivage des Syrtes que se despregan con mais amplitude? Porque esta costa (rivages) é unha fronteira o mar das Syrtes, o no man’s land que se estabelece entre dous estados que aínda están en guerra, ben que neste fronte deserto, desde hai moito tempo, non acontece xa nada. Pero no máis alá, séntese que algo se prepara…

Unha novela xeopolítica
Le Rivage des Syrtes é o texto máis considerábel (322 páxinas) que escribira Julien Gracq, é tamén o que lle valeu o premio Goncourt e que está traducido non soamente en inglés, alemán, en español, en italiano, senón tamén en xaponés. Non obstante, os comentaristas da obra de Julien Gracq están lonxe de concederen a esta novela o interese que lle debería valer a súa talla e a súa notoriedade. Proporcionalmente, aplícanse moito máis a Au château d’Argol, a Le Beau ténébreux ou a Un balcon en fôret, e sobre todo esfórzanse en aplicar a todas estas novelas a mesma pauta de lectura, para mostraren as características comúns dos seus principais personaxes, arriscándose a deixar de lado a maior parte de Le Rivage des Syrtes.
E así, por exemplo, que Jean-Louis Leutrat (10), que observa no entanto a diferenza entre as «novelas realistas» (Un beau ténébreux e Un balcon en fôret) e os «relatos marabillosos», estima que o tema central das novelas de Julien Gracq é a espera, de feito «a espera da morte», «a saída ambigua» cara a un descoñecido á vez temido e desexado cara ao máis alá. Para Hubert Hadad (11) e máis aínda para Michel Guiomar (12), a morte sería tema central das novelas de Julien Gracq: «Esta psicoloxía dos lugares, tan particular a Gracq –de Au château d’Argol a Les eaux étroites–, toma (en Le rivage des Syrtes) unha dimensión case clínica onde o feminino se identifica en todas as partes coa putrefacción», escribe Hubert Hadad. Máis aínda, para M. Guiomar, «Le Rivage des Syrtes é a paisaxe da morte» e a heroína, que é o único personaxe feminino desta novela, «Vanessa Aldobrandi é a morte». É a «muller fantomática… espectral… inhumana… demoníaca… erótica. É o anxo negro». E de evocar tamén a busca do Grial, que é certamente o tema de Le Roi pêcheur e de Au château d’Argol. Para Alain Coelho e Jean-Louis Poitevin, que escribiron unha «bibliografía completa e comentada da obra de Julien Gracq» (13), Le rivage des Syrtes é unha novela emblemática cuxo heroe, Aldo, empurrado por unha especie de «maleficio» vai ao extremo límite do deserto para se bañar nunha auga iniciática. «O mar baleiro, o porto deserto mais tamén o océano e o seu punto límite como en Au château d’Argol, o horizonte. Este horizonte aquí é mítico, supera un tabú. Será tamén talismán. Os talismáns abriron os emblemas, fixéronos falar. Levada a voz a un grao shakesperiano e de encantamento e de responsabilidade cósmica. A busca do Grial. Le rivage des Syrtes é a xeografía exacta e volta a comezar».
Non obstante Julien Gracq deixa mostrar a súa irritación diante desta empresa de xeneralización –aínda que sexa lírica– do conxunto da súa obra, achándose esta reducida a algúns arquetipos, aínda que sexan grandiosos. Nunha entrevista –con Alain Coelho precisamente– declara: «O que é curioso é sempre (e é tamén o que percibín no seu estudo) a impresión de coherencia moi grande que o lector semella reter destes libros, aínda que o autor non ten esa impresión de unidade […]. Teño moito máis a impresión da evolución que da semellanza. A da diversidade […]. Afíxenme, de grado ou por forza, a esta ollada sintética que se pode lanzar sobre os meus libros, debín acomodarme, se ben estou menos asombrado […]. O escritor, a cada libro que emprende, ten o sentimento de volver a comezar de novo. Se non, non o escribiría […]. Cada libro é unha aventura […]. O autor é sobre todo sensíbel ás diferenzas. Porque se tivese o sentimento de refacer baixo outra forma o que xa fixo […] habería lugar para o desánimo […]. Mesmo se isto implica unha certa inxenuidade, é necesario para poder facer un libro e conseguir algo, ter o sentimento de volver a comezar de novo».
Estas observacións son para min unha razón suplementaria para afirmar que Le rivage des Syrtes ocupa un lugar moi particular na obra de Julien Gracq, e que os comentarios que sobre ela se fixeron non tratan, en verdade, máis que dunha pequena parte deste gran libro cuxo alcance –por este feito– non foi comprendido en toda a súa amplitude.
Con Le Rivage des Syrtes, Julien Gracq trata, nunha grande parte, dos problemas do poder, non do poder en xeral, nin mesmo o que un home ou unha muller exerce sobre outra persoa. Trátase de feito de diferentes niveis de poder tales como se exercen no dispositivo espacial dun aparato de Estado, desde o palacio na capital até a pequena gornición afastada que vixía un sector das fronteiras: a costa das Syrtes. A importancia concedida por Julien Gracq á organización militar do territorio xustificaría xa esta referencia que fago á xeopolítica.
Para percibirmos de entrada que se trata de problemas de poderes, de territorios e de fronteiras, abonda con reparar nos títulos dos dous primeiros capítulos e do último: «Unha posesión de mando», «A sala dos mapas» e para acabar «As instancias secretas da cidade». Con efecto, Orsenna, a cidade en cuestión, é unha Cidade-Estado –fai pensar un pouco en Florencia ou en Venecia– dirixida non por un príncipe, senón por un poder colexial, abstracto, oculto, a Señoría. Orsenna é unha cidade anquilosada, adormecida na súa grandeza pasada.
A dimensión xeopolítica amplifícase e o termo xustifícase máis aínda cando se sabe –desde as primeiras páxinas do libro– que Orsenna está en guerra desde hai moi, moitísimo tempo cun Estado, o Farghestan, que está situado do outro lado do mar das Syrtes. O primeiro capítulo é, en grande parte, a presentación dunha situación xeopolítica, situación moi particular na medida en que se trata dunha especie de «drôle de guerre», adormecida desde hai tres séculos, dise, e que as xentes de Orsenna non saben o que acontece no Estado bastante misterioso que é Farghestan. É a «fronte das Syrtes» que se fai destinar Aldo, o fillo dunha importante familia. Non vai alá embaixo para mandar o «Almirantado», a vella fortaleza que se ergue por riba das lagoas, senón para cumprir as función de «observador», é dicir, de espía oficial da Señoría, encargado de vixiar o oficial que ten o mando.
É case que sacrílego resumir así o texto suntuoso de Julien Gracq e é porque, ao exhortarmos ao mozos e aos menos mozos a ler ou reler Le rivage des Syrtes, remito, desde xa, ao final deste artigo, aos pasos que escollín no primeiro capítulo deste grande libro. Este primeiro capítulo é, con efecto, a presentación do heroe, da situación xeopolítica de Orsenna e das paisaxes.
No corazón do vella fortaleza áchase a sala dos mapas e Aldo soña diante daquel que figura o conxunto do mar das Syrtes, marcado por dúas liñas sucesivas, de inicio o límite da zona das patrullas costeiras e sobre todo, en vermello, a que non debe ser absolutamente franqueada «sexa o caso que for». Ora, unha noite, Aldo sorprende unha pequena embarcación descoñecida que, a pesar da prohibición, cruza o mar. O fastío desaparece para dar paso ao misterio e o drama, pouco a pouco, lentamente vai tomar corpo. A historia moito tempo adormecida sobre a costa das Syrtes vai, imperceptibelmente de inicio, pórse de novo en marcha.
Certamente, pódese pensar –como Aldo– que son as súas propias pulsións que empurran o «observador» a se converter no actor que desencadeará o drama e que é a muller, a altiva e magnífica Vanessa Aldobrandi, filla –tamén– dunha importante familia, que arrastra a Aldo ao mar, cara á liña prohibida, até unha illa na que pode descubrir de lonxe o gran volcán que domina a costa de Farghestan. Máis tarde, Aldo irá aínda máis lonxe…
A maioría dos comentaristas de Le rivage des Syrtes detivéronse neste personaxe feminino do que fixeron a encarnación dunha forza terribelmente sedutora e maléfica. De aí os seus discursos sobre a violación do prohibido como as súas referencias á busca do Grial… Mais deixan de lado unha grande parte do libro. Aquela en que Julien Gracq trata un asunto que eu denominaría xeopolítico, asunto tanto máis fascinante canto non se trata da clásica reivindicación territorial, senón de «algo» moito máis insidioso e moito máis grave.
Con efecto, no deserto das Syrtes, nos confíns das terras do Islam, comezan a acontecer cousas, comeza a abrollar un rumor, non soamente nos campamentos de pastores, senón tamén a algunha distancia da fortaleza, na cidade extravagante na que se acha o palacio de Vanessa Aldobrandi. Informes da policía dan constancia dos rumores e sobre todo de que importante cambios políticos e relixiosos se produciron alá abaixo, no Farghestan. Movemento subversivo e mesiánico que comeza a se propagar no territorio de Orsenna. En todo isto, Vanessa xoga un papel misterioso.
O que relata Julien Gracq, na parte central do seu libro, non é soamente o conflito amoroso de Aldo e de Vanessa –esta, por outra parte, abandonará a escena moito antes do fin do drama–, é sobre todo a propagación do rumor, a extensión dunha oculta empresa de desestabilización: «Así o malestar ganaba terreo e, día tras día, podíase ver ceder de maneira inesperada algunha nova defensa. Como unha tropa que avanza agachada baixo unha néboa, unha desorientación sutil do adversario, preparaba e precipitaba na súa marcha» (p. 158). Nunha igrexa, a noite de Nadal, a multitude retoma as palabras dun vello canto maniqueo, símbolo da subversión mesiánica: «Chega na sombra profunda/ Aquel do que os meus ollos teñen sede. / E a súa morte é a promesa, / E a súa Cruz sexa o meu apoio./ Oh Rescate espantoso, / Oh Signo do meu terror, / O ventre é semellante á tumba/ Para o Nacemento da dor» (p. 175). Non soamente a evocación desta angustia ocupa un gran lugar no conxunto do libro, senón como direi, traduce a preocupación política maior que tiña Julien Gracq cando escribía Le rivage des Syrtes.
Diante das ameazas tanto máis graves canto se ignora a súa natureza e os seus móbiles, Aldo e os outros xoves oficiais –aproveitando a ausencia do seu xefe (que non quere dar a alarma)– poñen en pé de guerra a vella fortaleza. Aldo, pénsese o que se pense, non é o xoguete de Vanessa, é de feito de maneira deliberada que unha noite se lanza co Redoutable [o Temíbel] cara ás costas de Farghestan. Incursión de recoñecemento? Trátase máis ben de romper ese marasmo insidioso e ese pánico, de facer mover as cousas máis rapidamente. As cartas mariñas das Syrtes son entón despregadas: «Experimentaba unha sensación de irrealidade, tan estraño me parecía que aqueles símbolos armados, que interrogara durante tanto tempo no fondo do seu cofre subterráneo, estivesen agora aló despregados para serviren» (p. 197). «[…] Púxeme a medir algunhas distancias nas cartas mariñas. Por moi rutineiro, por moi automático que me aplicase a este traballo, estaba no entanto confundido ao achar as distancias que media tan mediocres, como se as costas daquel mar fechado corresen en semicírculo diante da nosa proa, de súbito case ao alcance da man, e me pareceu comprender de repente, ao rememorar as miñas fantasías na sala dos mapas, como o sono de Orsenna e a presión frouxa da súa man acabaran por afogar as súas fronteiras máis próximas en brumas afastadas: hai unha escala dos actos que contrae brutalmente diante da ollada decidida os espazos distendidos pola ilusión. Faghestan erguera diante de min escollos soñados, o alén fabuloso dun mar prohibido; era agora unha orla acantilada de costa rochosa, a dúas xornadas de mar de Orsenna. A última tentación, a tentación sen remedio, tomaba corpo naquel fantasma que se podía atrapar, naquela presa adormecida debaixo dos dedos xa abertos.» (p. 199). «[…] E agora a sensación inexplicábel da boa senda facía florecer arredor de min o deserto salgado […]» (p. 207).
Máis a incursión, «o cruceiro», interrómpese e de retorno ao Almirantado, Aldo é atrapado polo pánico: infrinxiu as ordes máis formais e debe agora dar contas á Señoría. É entón que recibe a visita dun enviado secreto de Farghestan: o asunto non terá consecuencias, todo será esquecido, non se dará contas de nada, se se abandonan as medidas de precaución tomadas na costa das Syrtes. Chantaxe! Mais xa non é tempo de se volver atrás: o amigo de Aldo, o vello comandante da fortaleza, que quería, a pesar de todo, manter o statu quo, por medo a lanzar a adormecida Orsenna a unha aventura fatal, non acaba –despois dunha última inspección– de se matar?
Aldo é convocado a Orsenna para comparecer diante da Señoría, que sen dúbida o condenará. Mais as noticias do que pode acontecer no fronte das Syrtes puxeron a cidade en efervescencia e cando finalmente Aldo comparece diante das instancias secretas da cidade, en substancia diante do vello Danielo, que posúe discretamente a realidade do poder, é para se decatar que todo o que fixera –el, Aldo, baixo a influencia pensaba de Vaneesa– fora, dalgunha maneira, previsto senón programado, por quen, a fin de contas, tiña que decidir o destino de Orsenna. Entre o mozo Aldo e o vello Danielo, o amo da cidade, estabelécese o gran diálogo co que acaba o libro:
«Non, non se enganou [dixo Danielo] […]. A causa foille entregada, foille dada a autorización. Non sabía se iría até alá abaixo. Mais sabía que era posíbel. Sabía que deixaba unha porta aberta.
–Por que o permitiu?, dixen baixiño, inclinando a cabeza cara a el.
Lanzoume unha ollada desconfiada e chea de altivez –a ollada dun home de poder sorprendido de súbito coa garda baixada; interrogábao e sentín por un segundo que dubidada en me responder con maxestade, mais deixou caer imperceptibelmente a cabeza.
–Hai preguntas que non se fan. Mais fíxeno vir aquí sen testemuñas […]. A quen se lle poden dar explicacións senón a quen podería comprendelas?, dixo subitamente cun sorriso de extrema intimidade. O que te vou dicir agora, ninguén o oiría aquí. E ninguén o oirá de ti, engadiu cun ton duro e rápido: eu son o amo aquí, lémbrate, Aldo, e se repetises todo isto caro che sairía. Tiven esta noite vontade de che falar de home a home porque me es próximo, porque te seguín de lonxe hora a hora, porque eu era a forza que te sustenta e te empurra –porque estaba contigo no barco…» (p. 307). «O mundo, Aldo, espera de certos seres de certas horas que a súa mocidade lle sexa devolta: unha efervescencia turbia lánzase contra a porta que para se abrir só espera un permiso en que toda alma se mergulla: puiden pensar por un segundo na seguridade dunha cidade vella e podre? Está irta no seu sepulcro e murada nas súas pedras inertes […]. «[…] Seguinte de lonxe, Aldo. Sabía o que tiñas na cabeza e que soamente soltar a brida era suficiente. Tiña diante miña este acto –nin mesmo un acto, apenas un permiso, unha aquiescencia– e todo o posíbel deitando a través del en avalancha, todo o que fai que o mundo sexa menos pleno, se eu non o fago. E detrás non había nada: o repouso de momia deste vago fantasma […]. O mundo, Aldo, florece polos que ceden á tentación. O mundo só se xustifica polo prezo eterno da súa seguridade […]» (p. 311). «[…] Orsenna agora entrou en escena. Orsenna non recuará. […]» (p. 316). «[…] Hai demasiado tempo que Orsenna non participa no xogo. Arredor dun corpo vivo hai a pel que é tacto e respiración; mais cando un Estado coñeceu tantos séculos, a pel máis densa convértese nun muro, nunha grande muralla: entón chegaron os tempos, entón é o tempo de que soen as trompetas, de que os muros se derruben, de que os séculos se consuman e os cabaleiros caian, os belos cabaleiros que cheiran a herba salvaxe e a noite fresca, como os seus ollos doutras partes e as súas capas erguidas polo vento» (p. 318).
E a Aldo, que se inquieta por estas perspectivas funestas e que se irrita polo que Danielo deixa facer, o vello amo de Orsenna, confíalle que xa é demasiado tarde porque, segundo os últimos informes, un exército de Faghestan, rodeando polo leste o mar das Syrtes, se aproxima á fronteira. «Entón veñen!, dixen eu, e toda a miña cólera se desfixo de repente para deixar paso a unha sensación de certeza e de tranquilidade marabillosa: era como se o torpor das areas atravesase de súbito o ruído de millares de fontes –como se, baixo o choque de millóns de pasos do exército misterioso, no infinito arredor de min o deserto florecese» (p. 319).
Mentres que Aldo vai regresar ao fronte das Syrtes, Danielo pronuncia as súas últimas palabras que marcan o fin do libro (p. 321): «Non lamentes nada […] eu tampouco lamento nada. Non se trata de ser xulgado. Non se trataba de boa ou mala política. Tratábase de responder a unha pregunta –a unha pregunta intimidante–, a unha pregunta que ninguén aínda no mundo foi capaz de deixar sen resposta até o seu derradeiro alento.
–Cal?
–Quen vive aí?» […].

NOTAS
(1) O verdadeiro nome de Julien Gracq. (Ndt.)
(2) E de Walter Benjamin! (ver a súa correspondencia con Gretel Adorno, a muller do filósofo). (Ndt.)
(3) Drôle de guerre, expresión que significa «guerra bomba» ou «guerra falsa» que vai desde a declaración e guerra de Francia e Inglaterra a Alemaña o 3 de setembro de 1939 até o 10 de maio de 1940, a invasión de Bélxica e Holanda polos alemáns. Período en que as tropas estaban mobilizadas mais non entraron en combate. (Ndt.)
(4) Título completo: André Breton, quelques aspects de l’écrivain. (Ndt.)
(5) Como curiosidade, pode lerse o que escribe a este respecto (o rexeitamento do Goncourt) Simone de Beauvoir nas súas cartas a Nelson Algren: de pena. (Ndt.)
(6) En realidade, unha adaptación da peza teatral homónima de Heinrich von Kleist. (Ndt.)
(7) Jean-Louis Tissier fixo unha especie de antoloxía nun artigo de L’Espace géographique, xaneiro 1981, «De l’esprit géographique dans l’oeuvre de Julien Gracq», p. 50-59, mais o comentario é clásico.
(8) Lembre o lector que é un verso de Baudelaire: «A forma dunha cidade cambia, ai!, máis rápido que o corazón dun mortal». (Ndt.)
(9) A sublevación dos nobres e campesiños bretóns contra o poder revolucionario en 1791. Os sublevados eran coñecidos como «chouans», por mor dun dos seus dirixentes: Jean Chouan. (Ndt.)
(10) Julien Gracq, Classiques du XXe siècle, 1967.
(11) Julien Gracq, La forme d’une ville, José Corti, 1986.
(12) Trois paysages du «Rivage des Syrtes», José Corti, 1982.
(13) In Revue 303. Recherche et création VIII (Nantes, 1986), «Julien Gracq: quelques aspects de l’écrivain», 96 páxinas. A observar que en 1986 a Biblioteca municipal de Nantes organizou unha bela exposición sobre Julien Gracq e que o moi interesante catálogo titúlase «Julien Gracq: Paysages» (1986, 117 páxinas).

NOTAS DA REVISTA PALAVRA COMUM:
– A fotografia do autor provém da Wikipédia.
– A carta que se pode ver foi enviada por André Breton a Julien Gracq o 13-05-1939, dando conta da recepção de Au château d’Argol, o primeiro romance de Gracq.