Magritte. El Sentido de las realidades, 1963
René Magritte: Ceci n’est pas un trompe-l’oeil
As veces a conxunción de factores catapulta a unha persoa, un artista, a cotas moi altas da creatividade. René Magritte é unha persoa intelixente, culta, e pintor figurativo, como un artista do Quattrocento. Onde radica, logo, a súa orixinalidade?, nas propostas surrealistas, mestura de enxeño, cultura e humor? Magritte é un pintor preocupado pola representación e, asemade, reflicte nas súas telas pensamentos. Filósofo plástico.
* * *
René Magritte non é unha pipa. A contradición.
Os títulos dos cadros non son explicacións, e os cadros non son ilustracións do título. A relación entre ambos é de natureza poética. É dicir, que están en xogo só certos atributos dos obxectos que normalmente son ignorados pola conciencia, pero que en ocasións, por acontecementos extraordinarios non explicables racionalmente, chegan a presentirse. (René Magritte).
Magritte. La gran família, 1963
Ten contado o pintor René Magritte (1898-1967) que cando era un rapaz pasaba as vacacións nunha pequena vila belga. Alí gostaba de ir xogar, cunha nena, ao cemiterio da localidade, entre tumbas e criptas. Tamén vían -en tan peculiares paseos infantís- a un pintor que procuraba reter nas súas telas a paisaxe romántica das vellas edificacións mortuorias. Segundo algúns estudosos ese contraste quedou nos miolos do artista: dous nenos (a infancia é a etapa vital máis afastada da morte) que xogan no cemiterio (o lugar que preserva a memoria de quen xa finou). Pois ese contraste (vitalidade-morte) vai estar presente en boa parte da concepción e execución práctica da pintura de Magritte, trate o tema que trate; e mesmo entre o título da obra e o contido da tela.
Un bo exemplo do exposto: no ano 1936 (con 38 anos xa), o pintor executa a obra Clarividencia. O que hai representado na tela é o propio pintor, sentado, pintando unha tela sobre cabalete. O modelo que trata de reproducir o personaxe do cadro é un ovo, que se atopa sobre unha mesa á súa esquerda. E, que é o que lle vai saíndo na tela? Non o ovo, non; vai saíndo xa un paxaro adulto. Velaí o xogo: o pintor pintado, e o ovo pintado, pero non pintado. Esta obra, de fondo absolutamente anódino (parede gris) e tan surrealista, tamén se pode interpretar como unha clase de filosofía aristotélica. Magritte, pintor de ideas, intelectual, executa aquí o fundamental xogo entre a potencia e o acto; a primeira, o ovo, o segundo, o paxaro. O pintor evidencia o misterio das cousas, e dá a entender que invade a vida cotiá (aínda que non o explica), e -ao tempo- vive o pracer de subverter o pensamento. O surrealismo está servido. Cómpre salientar que Magritte sempre pintou seguindo as normas da pintura figurativa. Non se deixou ganar por ningunha das vangardas que miraron de apreixar a realidade reducíndoa a formas xeométricas ou a moreóns de cores; non. Magritte -como outros surrealistas- xoga coa realidade e as súas aparencias desde a elaboración de obxectos e figuras convencionais, realistas; o xogo está nas lecturas que da combinación de elementos se poida facer.
Magritte, como artista, ten claras identificacións cos xeitos de traballar e de crear doutro gran artista coetáneo seu: Giorgio de Chirico. Unha das etapas, precisamente, polas que pasou o creador de Il Vaticinatore, foi a pintura metafísica (acompañado por Carlo Carrá e mais polo conceptista Giorgio Morandi). De Chirico tamén bota man do pensamento para elaborar as súas obras, nas que a filosofía ten acto evidente de presenza. No ano 2017 Caixaforum presentou tamén unha magnífica escolma antolóxica de creacións do artista Giorgio de Chirico, un privilexio camiñar por aquelas salas. En 1938 o pintor italiano declarou: Pintar é a arte máxica, é o lume prendido dos últimos raios nos vidros do hotel rico, e nos do tugurio humilde fronte ao solpor, é o símbolo longo, o símbolo húmido, é o movemento rápido do lagarto inmortal sobre a roca inflamada pola calor meridiana,… A poética, a maxia, dúas maneiras de dar contido ao arte de pintar: de representar obxectos sobre unha superficie plana. Tanto Magritte como de Chirico son dous filósofos plásticos.
La màquina Magritte. Caixaforum. Estrañamento.
Os obxectos visibles poden ser invisibles. Cando alguén vai a cabalo por un bosque, vémolo un inte, e logo deixamos de velo, pero sabemos que está aí. En “Le Blanc Seing” a xineta oculta as árbores, e as árbores ocúltana a ela. Pero o noso intelecto comprende ambas cousas, o visible e mais o invisible, O meu propósito ao pintar é facer visible o pensamento. (René Magritte).
Magritte, Deliris de grandesa, 1962
En calquera dos parágrafos que Magritte dedica ás súas obras está presente a filosofía: a preocupación polo sentido que ten a pintura, a arte en xeral. A peza da que fala o pintor –Le Blanc Seing– é un xogo visual, un oxímoro sobre o visible e o invisible, e tamén outro discurso contra convencionalismos e as limitacións da percepción humana. O propio artista o explicita: quere que aflore o pensamento. Pintura metafísica?
Nestes meses de comezos de 2022 -ano no que semella que a pandemia vai remitindo, pero no que prendeu a furia da guerra (outra guerra!) en Ucrania- as salas de Caixaforum ínzanse coas inquietantes pinturas de René Magritte: La màquina Magritte, unha exposición temporal que xa se puido ver no Museo Thyssen de Madrid. A escolma retrospectiva presenta 69 pinturas, así como fotografías e vídeos caseiros do propio artista que axudan a contextualizar a creatividade deste creador tan especial e tan atractivo. A exposición está coorganizada polo Museo Nacional Thyssen-Bornemisza e mais pola Fundació La Caixa e mira de presentar un elenco de pezas que permite mergullarse no paradoxo, na crúa avaliación de que é a a representación no mundo artístico. O pintor, pintor de ideas como el mesmo afirma ao dicir que procura o pensamento, altera o mundo visible en combinacións provocadoras que convidan á reflexión.
Nunha ocasión Magritte afirmou que xa levaba feitos máis de 1.000 cadros, pero que os temas neles presentados eran poucos, pois sempre andaba a voltas cos mesmos, mirando de facelos aflorar de maneiras diversas, pero sempre afondando no misterio, sempre á procura do que está máis aló da combinación de figuras e obxectos que poida haber sobre a tela. A intencionalidade vén sendo facer aflorar a idea, o pensamento. A obra deste pintor belga pódese catalogar de metapintura, e para que sexa así emprega os recursos que lle permite tal xogo: a presenza de fiestras, de espellos, de figuras sen face. Todo iso acaba sendo o exercicio de meter o cadro dentro do cadro, e ao final todo é unha trampa para os sentidos. Non se trata dunha trampa do mesmo xeito que a utilizaba o controvertido tamén pintor Maurits Cornelis Escher (nado no mesmo ano ca Magritte e namorado das matemáticas), quen recorría máis a dobres lecturas, a meter no mesmo espazo elementos que se poden ler nunha cor ou noutra, ou o recurso ás construcións imposibles pero a primeira vista tan figurativas e tan obvias. Magritte filósofo plástico.
Magritte, Les passejades d’Euclides, 1955
René Magritte é un pintor que decide seguir os predicamentos da pintura figurativa, como se vivise no século XVIII ou no Quattrocento. Entón, onde está a particularidade das súas creacións? A súa orixinalidade baséase en varios elementos. Xa se falou de que é un pintor de ideas, de que o move a elucubración entre o pintado e o título que lle atribúe; como bo surrealista, a procura de metarrealidades. Un dos seus recursos é o estrañamento. Enténdese por tal práctica a manipulación dos elementos e a distorsión das relativas dimensións das pezas (figurativas) que amosa unha pintura. Exemplo: Locutorio, 1958. Esta pintura, de pouco menos de medio metro cadrado, só ofrece a visión dunha mazá verde, traballada con todo detalle pero, pero que ocupa totalmente o interior do cuarto no que está metida. Resulta evidente que todo é real, menos as medidas desa mazá, e iso reverte a realidade, convida á estrañeza, ao desacougo que provoca observar que as cousas non son como deben ser.
A pintura Locutorio -coma case todas as súas- convida ás reflexións. Por que este título? Que poética alberga a mazá para que deveña un locutorio? Simboliza as relacións entre persoas? ¿Está aquí o pintor insinuando que, por tras de todo, hai unha referencia bíblica á historia de Adan e mais de Eva e á conversa que se supón que tiveron se debían comer a mazá ou non? E logo está a evidente estrañeza: a manipulación do tamaño, o recurso surrealista. Que espera o pintor provocar entre quen observe esa pintura? A obra pode provocar rexeitamento, desgusto na súa contemplación; inquietude.
Outro tanto se pode argüír dun clásico deste artista: El Sentido de las realidades (1963). Unha inmensa pedra flota, ingrávida, no ar, entre nubes. E, por riba, o título volve provocar o paradoxo, o oxímoro: iso que se está a ver non é en principio a realidade que se observa acotío. Por que a intencionalidade de contorsionar as percepcións habituais? As variacións do grande e o pequeno. Quere Magritte que cada persoa que contempla moitas das súas pezas se sinta unha Alicia nos espazos das marabillas? Acaso os humanos poden agrandarse ou reducirse de tamaño?
Por outra parte (e xa que as datas máis ou menos coinciden), eses elementos de tamaños tan grandes que non lles corresponden, non se poden incluír no que se considera pop–art? Non se podería facer, nun parque, unha escultura dunha mazá verde de 7 metros de altura? Cousas semellantes fixo Claes Oldenburg.
René Magritte e a representación. Surrealismo.
Puxen diante dunha fiestra vista desde o interior dun cuarto un cadro que representaba xusto a parte da paisaxe tapada polo cadro. Así a árbore representada nese cadro tapaba a árbore ubicada tras dela, fóra do cuarto. Para o espectador, a árbore estaba no cadro dentro do cuarto e, á vez, polo pensamento, no exterior, na paisaxe real. Así é como vemos o mundo; vémolo fóra de nós e, por contra, só temos unha representación del en nós. (René Magritte).
Magritte. La Cascada, 1961
Esas son as teimas de Magritte: o mundo visible, exterior, e a interpretación que do mesmo fan as persoas. É dicir, a representación das realidades. Magritte é un artista intelixente, culto e cunha curiosidade sen límites. Unha fotografía, un debuxo, unha pintura -sendo figurativas como é o caso deste artista- sempre son representacións do mundo visible. Esa representación pode ter moita forza, pode ter mesmo influencia sobre aquelas cousas ou persoas que se plasman. Os retratos, por exemplo, son imaxes tan poderosas que poden roubar a alma da persoa captada. No caso do gran retratista Richard Avedon, afirmaba: Se cada fotografía che rouba un pouco a alma, non é posible que eu estea deixando partes da miña alma cada vez que tomo unha fotografía? Evidentemente, outro tanto se pode dicir de quen pinta retratos. Magritte case sempre que pinta unha figura humana faino de costas, coa cara tapada, xeito que non se lle vexa a face. Faría iso pola crenza máxica/poética de que, en caso contrario, convertíase en ladrón de almas?
Para este pintor belga os obxectos e figuras que deseña sonlle lembranzas do clásico Mito da Caverna: as sombras máis verdadeiras ca os obxectos mesmos? Que é o que de verdade é real?, a representación? En Ceci n’est pas une pipe (o famoso cadro paradigma do paradoxo), que é real e que é imaxe? Ou todo vén sendo un Trompe-l’oeil?, un engano, unha mentira? As obras do autor de La Cascada están a interrogar a quen se atreve a pararse ante cada unha das pinturas.
Nalgúns casos -como o da obra Les amants– as dúas figuras aparecen coas faces tapadas por un pano branco. A que se refiren?, a máscaras? Magritte era un fervoroso seguidor de Fantômas, as novelas e cómics franceses que loaban as aventuras dese intrépido ladrón, que portaba anteface, que mudaba de fasquía. A máscara -por máxica, enigmática- tamén entra dentro dos eidos da representación? No CCCB barcelonés aínda se pode ver (e reflexionar sobre ela) a mostra temporal La màscara no menteix mai, un percorrido por situacións sociais nas que se empregou, e emprega, a máscara desde mediados do século XIX. E aí -entre as paranoias do KKK e a utilización da careta pola vangarda surrealista- tamén amosa as súas elegantes formas Fantômas, o ladrón de París.
De certo Magritte estaría encantado de estar presente na famosa polémica que tiveron -hai máis de 2.000 anos, na Grecia clásica- os pintores Zeuxis e Parrasio, o primeiro de Heraclea e o segundo de Efeso, sobre quen era mellor pintor. É dicir, sobre quen alcanzaba a mellor representación dos obxectos.
Facendo unha valoración global da creatividade de Magritte, a conclusión é que se trata dun pintor surrealista en toda a súa integridade. O pintor, nado nunha pequena vila belga, é surrealista por convicción; non por modas parisienses ou similar. De feito, o casal Magritte foise vivir a París para estar preto daquelas persoas que seguían eses predicados estéticos e éticos. Pero duraron pouco, regresou á tranquilidade de Bélxica. Magritte é surrealista íntegro, como o era Yves Tanguy. Paul Eluard, o gran poeta surrealista, ten contado que Tanguy veu un día á súa casa para que lle mercase algunha das súas pinturas. Eluard díxolle que xa lle mercara varias. Ante a insistencia do pintor de que precisaba cartos, Eluard acabou por dicirlle: pero se queres pintar o enreixado da casa … Por suposto que aceptou, e Eluard comentou: non se molestou, para Tanguy a pintura é a pintura.
MAGRITTE. La clef des champs, 1976
Para referendar as concepcións teóricas e as prácticas artísticas do pintor belga, vale a observación dun dos seus cadros máis coñecidos: A arte da conversación (1950). Na pintura obsérvanse dúas persoas (moi cativas) diante do que semella un amoreamento de pedras de grandes tamaños. As pedras (suponse que os argumentos e contraargumentos das persoas conversadoras) van erguendo un muro pétreo; pero a única palabra identificable de todo o conxunto de rochas son as catro que conforman a verba RÊVE, en francés soño. O mundo do subconsciente?
Outra das pezas que está en Caixaforum, e que tamén se presta moito aos xogos de Magritte é a peza Perspectiva II: O Balcón de Manet (1950). O inexorable paso do tempo? Na obra de Eduard Manet, O balcón (1868) dúas mozas, vestidas de branco, miran desde un balcón, acompañadas dun home (ao fondo vense algunhas figuras máis). Pois ben, Magritte fai unha nova versión case cen anos despois. O tempo pasa para todo. Por iso, o autor de El jocker perdido o que fai é pintar ataúdes. Ataúdes no sitio das figuras humanas que se arrimaban ao balcón (un dos ataúdes, para que se vexa máis a correspondencia entre ambas obras, fai a forma sedente que tiña unha das mozas que aparecen no lenzo de Manet.
Como colofón aos comentarios sobre os xeitos de crear de René Magritte, pódese citar a obra L’invention collective (1935). Polo título, que se pode deducir? Pero a obra (óleo de 70×110 cms) deixa pampo a quen se achega a ela. A invención colectiva é aquela que a cultura rematou por definir (mesturando lendas nórdicas e mediterráneas) nun ser medio peixe, medio muller. Xa! Pero Magritte dálle un xiro de 180 grados, e o ser que se atopa na praia ten cabeza e tronco de peixe e as pernas de muller. É dicir, ao revés. Invención colectiva?, reflexión sobre o poder imaxinativo dos humanos?, a necesidade da esfera máxica para que a humanidade poida carrexar o oneroso peso do existir?
La màquina Magritte. Caixaforum Barcelona, ata o 6 de xuño de 2022
You might also like
More from Crítica de arte
A tensión dramática nas obras de Antonio Saura | Lito Caramés
A nova mostra da Galería Mayoral é sobre o artista Antonio Saura, un dos “rebeldes” que se opuxeron ao franquismo
Lúa Ribeira: “Subir ao ceo” para baixar a duras realidades | Lito Caramés
Nesta primeira metade de 2023 e na cidade de Donostia, está aberta unha ampla e contundente mostra da fotógrafa Lúa …
