Os grandes artistas transcenden os tempos. A pandemia actual é unha boa metáfora dos tempos. O azar, esa volubilidade cada vez menos azarosa, fai que a magnífica retrospectiva dos escultores Alberto Giacometti e mais Auguste Rodin coincida nas salas da Fundación Mapfre (Madrid) cos meses de confinamento social a causa da pandemia provocada polo virus covid-19. Auguste Rodin morreu un ano antes de coñecer a mortaldade provocada pola mal chamada Gripe Española. As pandemias que tiveron que pasar ao longo das súas vidas influíron nos seus infernos particulares?, condicionaron os temas e as solucións estéticas por eles escollidas?
Rodin—Giacometti: viaxe polas vivencias humanas.
J’ai toujours essayé de rendre les sentiments intérieurs par la mobilité des muscles. (…) L’Illusion de la vie s’obtient dans notre art par le bon medelé et par le mouvement. Ces deux qualités sont comme la sang et le souffle de toutes les belles oeuvres (A. Rodin. L’Art, Entretiens reunis par Paul Gsell, 1911).
Auguste Rodin (1840-1917) é o escultor do movemento, da tensión muscular que antecede as loitas internas das personaxes. As súas pezas –a figura humana como eixo das súas pescudas e das súas reflexións– son a antítese do que Canova declaraba coas súas elaboracións neoclásicas, e tamén do que Maillol propuxo como retorno ás esencias dun certo mediterraneísmo moi dirixido pola serena naturalidade de Polícleto e outros escultores gregos de hai 2.500 anos.
No ano 2017 a Fundación MAPFRE tivo o gran acerto de programar nas súas salas de Barcelona a mostra El Infierno según Rodin, unha exhaustiva retrospectiva de todos os esforzos que o escultor de Le Penseur fixo durante 20 anos co gallo de rematar a estatuaria que Edmond Turquet, subsecretario de Estado de Belas Artes do goberno de Francia, lle encargou (o modelado dunha porta decorativa adornada con baixorrelevos que representen a Divina Comedia de Dante), segundo rezan as condicións do contrato firmado en 1880. Porta destinada á fachada dun museo de artes decorativas que o Estado francés quería construír en París, pero que daquela era un proxecto sen concreción. O musée non chegou a facerse, e a porta quedou nun grandioso proxecto no que Rodin traballou 20 anos. As figuras que o escultor impresionista escolleu para plasmar na futura porta tirounas do Inferno, da Divina Comedia dantesca, e son a mellor proba das preocupacións estéticas e dos xeitos de captar a vida: a tensión interior, o movemento muscular proxectado sobre corpos que, en certos casos e nunha primeira ollada, poden dar a sensación de estar repousados.
Pola súa parte, Alberto Giacometti (1901-1966) é o artista da insatisfacción. É aquel traballador incansable que nunca sabe cando unha peza está rematada. De feito deixou escrito (1957) que unha obra nunca se remata: Unha escultura non é un obxecto, é unha pregunta, unha cuestión, unha resposta. Non pode ser acabada nin perfecta. (…) Para Michelangelo Buonarroti, coa Pietà Rondanini, a súa derradeira escultura, todo volve comezar. A sombra de Michelangelo sobrevoou as vidas destes grandes escultores; igual ca de moitos outros artistas. E Giacometti tampouco remataba as obras porque o seu obxectivo era aprehender a realidade; a realidade que o rodeaba. Pero esa realidade é sempre cambiante, por iso é tan difícil capturala. O propio artista suízo confesou que a partir de 1945 (final da II Guerra Mundial) as súas posibilidades de facerse coa realidade foron aínda máis remotas. É a partires de entón que van saíndo as súas pezas delgadas, filiformes.
Auguste Rodin declarou nese fantástico libro de entrevistas, titulado xenericamente L’Art, que non lle agradaba a fotografía (A fotografía é mentireira) porque as imaxes fotográficas víaas sen vida (o contrario do que procuraba nas súas esculturas). E as relacións de Giacometti coa fotografía? Esa teima de non ver as pezas xamais rematadas, terá algo que ver coa imperfección das instantáneas fotográficas? Preguntado, vía correo electrónico (coa mediación da responsable de prensa da Fondation Giacometti, Anne-Marie Pereira), o comisario Hugo Daniel ao respecto, tivo a xentileza de precisar: Prise littéralement, non, je ne crois pas qu’il y ait un lien entre la photographie et le sentiment de difficulté à achever une oeuvre. Ce sentiment chez Giacometti nait plutôt d’une prise de conscience soudaine, passée une première période de déconcertante aisance dans la création, de la difficulté d’arrêter un état satisfaisant de l’œuvre. C’est plutôt un trait psychologique, qu’il partage avec Beckett, Bacon, et de nombreux autres artistes d’une grande exigence face à sa production. As apreciacións sobre a nova técnica de captar a realidade non impediron a estes dous artistas usar a fotografía a miúdo. Rodin chamaba aos fotógrafos ao seu estudo; e incluso tivo algún contratado (Druet, por exemplo) en exclusiva para que retratase as súas pezas para que aparecesen nos libros a el dedicados tal e como el quería. Giacometti ten outras relacións. Cando xa era coñecido eran os fotógrafos os que chamaban á súa porta para poder retratar o seu estudo, as súas filiformes figuras.
Rodin: L’Homme qui marche / Giacometti: Homme qui marche
Cando a intensidade de mirar alcanza certo grado, un decátase de que unha enerxía igualmente intensa avanza cara el na aparencia do que sexa que estea pescudando. Toda a obra de A. Giacometti é unha demostración de isto. (John Berger, Sobre el dibujo, 2005).
Rodin e mais Giacometti –autores de creacións fundamentais no devir da escultura– non se coñeceron (cando morreu o primeiro, tiña o máis novo 16 anos). Pero Giacometti sempre tivo ao autor de Les Bourgeois de Calais como un dos seus mestres principais. E estudou co escultor Antoine Bourdelle, que perante 15 anos estivera traballando no estudo de Rodin. Probas da admiración do autor de La Forêt por Rodin son a colección de libros de Rodin que tiña na súa casa (Alberto foi andando ao instituto varios meses porque gastara os cartos do autobús en comprar un libro sobre Rodin). E tamén o son a gran cantidade de debuxos que fixo neses libros, mirando de adiviñar a singularidade, o misterio, das pezas do amigo de Zola. Estes debuxos, precisamente, pódense ver en bo número na importante mostra que nestes intres ten a Fundación MAPFRE en Madrid: Rodin—Giacometti, exposición que por mor da pandemia provocada polo virus covid-19 está pechada ata novo aviso. Agardamos a súa apertura axiña.
A comezos do século XX Auguste Rodin comeza a traballar nunha importante escultura: L’Homme qui marche; peza que dará por medio rematada en 1907. Trátase dunha escultura conmovedora. Unha figura masculina adianta a perna dereita, o torso ergueito, pero sen brazos e sen cabeza. O traballo muscular da figura (mormente o torso) lembra esculturas helenísticas, mesmo ao Torso del Belvedere, atopado en Roma no século XV e que tanto admiraba o pintor da bóveda da Capela Sixtina. Trátase dun humano que entra no século XX desnortado?, que acusa a inminente chegada de tempos convulsos?, ou carrexa o inconformismo das interrogantes existenciais nas tensas formas musculares? Cincuenta anos despois, 1960, Giacometti presenta Homme que marche II. Entre unha e outra pasan dúas guerras mundiais, revolucións; moitas novidades. A mínima expresión da escultura de Giacometti tamén fai pensar nos humanos á procura do seu sitio no universo, a soidade de quen non atopa o que busca, o desacougo existencial. Sartre deixou dito que Giacometti é un dos artistas que mellor plasma os arrepíos da humanidade.
Os paralelismos que presenta a Fundación MAPFRE coa proposta Rodin—Giacometti, medran aínda máis con outras dúas pezas así mesmo paralelas: L’Homme qui tombe (1882) de Rodin e L’Homme qui chavire (1950), de Giacometti. Nas dúas as figuras humanas tropezan e caen. Coas súas notorias diferencias, que fai que os humanos perdan o equilibrio?, sempre a mesma pedra?, que pedra: a soberbia de sentirse deuses?, as teimas reiteradas? Esta mostra de esculturas, esbozos, deseños é impecable no seu discurso, magnífica na oferta ao público.
Tense dito a miúdo que Giacometti esculpe as figuras masculinas camiñando, en movemento, e as femininas en repouso, estáticas. Isto é así nalgúns casos, pero non en todas as obras. O comisario da exposición, Hugo Daniel, volveu ter a xentileza de responder ao que subscribe esta crónica, e entre outras cousas dixo: D’abord, Giacometti, a posteriori, a effectivement pu dire que dans son oeuvre, les hommes marchent et les femmes sont debout. Mais cette partition qui parait stricte n’est pas tout à fait effective: le premier modèle de figure qui marche dans son oeuvre est la Femme qui marche (1932). C’est donc une dichotomie thématique qu’il reconstruit, et il est vrai que c’est une tendance générale dans l’oeuvre d’après guerre. Une autre observation pourrait aussi souligner que chez lui, la complémentarité du masculin et du féminin est structurante, et ce depuis le début. Pensons par exemple aux nombreux “couples” (c’est le titre qu’il donne à ces oeuvres) qu’il a réalisés. Il faut alors, en se penchant sur ces oeuvres, considérer le fait que bien souvent les signes genrés sont mobiles voire intervertibles (…)
Il faudrait donc voir, plus qu’une répartition des roles entre le féminin et le masculin dans cette partition, une reflexion plus large sur la complémentarité de principes plus génériques, entre le mobile et l’immobile, entre la stabilité et le mouvement, entre le temps et l’espace, etc.
Rodin—Giacometti, Fundación MAPFRE
A proposición última na que Giacometti baseou toda a súa obra de madurez consistía na imposibilidade de chegar a compartir a realidade con alguén, e a el o único que lle interesaba era a contemplación da realidade. Por iso lle era imposible aceptar que unha obra estivese rematada. (…) O acto de mirar era para el un xeito de oración e foise convertendo nunha maneira de achegarse a un absoluto que nunca conseguía alcanzar. (John Berger. Sobre los Artistas II, 2015).
Máis de 200 obras recolle a exposición Rodin—Giacometti co gallo de presentar en toda a súa extensión a relación entre os traballos destes dous artistas, fundamentais na historia da arte. Por iso, nas salas da Fundación MAPFRE atópanse esculturas, esbozos, deseños, libros, fotografías. Todo ao servizo da hipótese da mostra: ¿en que graos, aspectos formais e concrecións estéticas o escultor suízo admirou e seguiu os ensinos das obras do escultor francés?
Para lograr de xeito didáctico e sinxelo o engado da persoa que entra nese mundo máxico, a mostra Rodin—Giacometti está estruturada en varios apartados, o que confire a ese diálogo unhas características precisas. Nas salas os visitantes son axudados por curtos textos explicativos e mais por unha sinxela e efectiva montaxe. Tamén axuda a quen contempla a contraposición de numerosas pezas que van evidenciando as coincidencias. Coincidencias nas teimas dun e doutro artista, os vieiros polos que transitaron as súas ánimas á procura do sentido da vida. Coincidencia, por exemplo, na importancia que os dous lle atribuían ao modelado das esculturas (no caso de Giacometti ata o extremo de que as figuras se lle ían minimizando entre as mans. Nas esculturas de bronce atópanse agora as pegadas dixitais do autor). Coincidencia fundamental na importancia que ambos daban ao debuxo (O debuxo é a base de todo, deixou dito Giacometti).
Mágoa que, por mor da actual pandemia e das conmocións que está a provocar na nosa sociedade, a excelente mostra Rodin—Giacometti non se poida visitar, e os responsables teñan que adiar meses a súa reapertura.
Oa atractivos apartados nos que traballaron e puxéronse de acordo as persoas que dirixen o Musée Rodin de París e mais a Fondation Giacometti, de Paris, para clarificar os paralelismos entre as creacións dun e doutro artista, son nove. E sorprenden moito os títulos, pois algúns son esperados (Grupos, Pedestal, El hombre que camina), pero outros forman parte das sorpresas que agardan nas salas do Paseo de Recoletos. De que falarán agora, no silencio e na penumbra, as esculturas de bronce, as de xeso; os esbozos, os debuxos? Sairán a camiñar?, formalizarán ese diálogo que en vida non puideron facer os artistas? Entre bloques de contido non esperados (pero logo agradecidos) atópanse Accidente, Deformación, Conexiones con el pasado, entre outras.
Por medio destes bloques temáticos, e as fáciles explicacións dos textos, a persoa visitante atopa un claro guieiro das técnicas similares empregadas por ambos artistas: mesmos materiais, a importancia do modelado; o seu interese por incluír na estatuaria as peañas ou esa constante de non saber cando unha peza está rematada definitivamente. Realmente eses escravos de Michelangelo Buonarroti impresionaron tanto a sensibilidade de artistas, digamos, actuais? A sensibilidade artística de ambos tamén os leva –e iso tamén se atopa en Rodin—Giacometti— a saber expresar nos seus traballos sensacións e emocións como o medo, o arrepío ou o illamento.
Rodin—Giacometti, ese acerto dialogante, foi comisariada polas persoas que mellor coñecen as creacións de Rodin e mais de Giacometti. Esta gran exposición foi organizada pola Fundación MAPFRE e coa colaboración das institucións que mellor poden representar o pasado, o presente e os tempos vindeiros de Rodin, o Musée Rodin, e a Fondation Giacometti. O Musée Rodin leva máis de cen anos aberto, e é o depositario de gran parte da obra do gran escultor de finais do XIX, que a reparte entre varios emprazamentos na capital francesa. Pola súa parte, a Fondation Giacometti é unha institución privada fundada no ano 2003, que se adica a preservar e estudar a obra do escultor, gardando, para iso, máis de 300 esculturas e moitas pinturas, debuxos e outros materiais. En concreto as comisarias son Catherine Chevillot, directora do Musée Rodin, Catherine Grenier, directora da Fondation Giacometti, e tamén Hugo Daniel, responsable da Ecole Des Modernités do Instituto Giacometti (quen, por riba, tivo a xentileza de responder a quen subscribe as cuestións preguntadas vía correo electrónico).
A Fundación MAPFRE publica, co gallo desta importante mostra, un catálogo que está á altura da exposición que representa. Nas súas coidadas páxinas non só están perfectamente recollidas as máis de 200 obras que conforman Rodin—Giacometti, senón que contén interesantes textos das tres comisarias, así como unha escolma de textos escritos polos dous artistas. Un traballo magnífico.
Como serán as visitas a partires de agora? Acabáronse a grandes exposicións? Reduciranse os préstamos de obra?
Rodin—Giacometti. Contenda de grupos escultóricos
Gardez-vous cependant d’imiter vos aînés. Respectueux de la tradition, sachez discerner ce qu’elle renferme d’eternellment fécund: l’amour de la Nature et la sincérité. Ce sont les deux fortes passions des génies. Tous ont adoré la Nature et jamais ils n’ont menti. Ainsi la tradition vous tende la clé grâce laquelle vous vous évaderez de la routine. (A. Rodin. L’Art, Entretiens reunis par Paul Gsell, 1911, px. 197).
O texto de Auguste Rodin aquí reproducido forma parte do que o propio autor de La Porte de l’Enfer chamou o seu testamento artístico. E nel insiste en que os artistas, os xenios, han coidar dúas cousas: o amor á Natureza e a sinceridade. Fixo súa esta manda Alberto Giacometti? Foi fiel aos mandados do mestre?
A Fundación MAPFRE logrou xuntar máis de 200 pezas para revelar ese diálogo entre os dous grandes escultores (Rodin—Giacometti). No percorrido da mesma o primeiro apartado dedícase aos grupos escultóricos. Importantes conxuntos de estatuaria; grupos que ocuparon boa parte da creación de ambos artistas. Nas salas da Fundación Mapfre, paseo de Recoletos, Rodin está representado polo Monument des Bourgeois de Calais (1889), por Les Ombres (1886) ou Les trois Vertus (1899), entre outros conxuntos. Os grupos escultóricos de Rodin, formados por tres ou máis personaxes, reciben por parte do artista un tratamento individualizado. Caso paradigmático é o dos Bourgeois de Calais, seis figuras que o escultor traballou por separado, para logo ensamblalos e dar o dramatismo pretendido nesas persoas voluntarias que saben que van morrer. O dramatismo da heroicidade. Outro tanto acontece coas tres virtudes ou coas sombras. Rodin é home de finais do século XIX, e daquelas a burguesía vivía a euforia de ser a clase social dominante. A burguesía fomenta o individualismo, os esforzos particulares de cada quen. E Rodin identifica, un por un, cada individuo. Ademais Rodin medrou artisticamente nos eidos do impresionismo, e eses artistas procuraron captar obxectos sin importancia aparente: flores, campos, árbores, retratos en interiores burgueses; a súa atención ía aos aspectos fugaces das cousas. Todo iso son marcas da prevalencia do individuo.
A destacar, neses colectivos escultóricos, as bases sobre as que se asentan. Rodin emprega moito as peañas. Case todas as súas creacións –xa nestes grupos, xa en moitas das súas pezas máis coñecidas (Le Penseur, Le Baiser)– están sustentadas nunha base que, mormente, foi traballada de xeito basto e rugoso para provocar o contraste coa textura lisa e pulida das anatomías das figuras. Nos grupos rodinianos que é doado admirar na magnífica exposición Rodin—Giacometti, a base, a peaña, ten a importancia de revalorizar o conxunto escultórico.
Alberto Giacometti tamén está moi ben representado por singulares grupos escultóricos. Conxuntos escultóricos creados nos anos 50 do século XX, é dicir uns 60 anos despois dos que creara Rodin. Entre outros están na Fundación Mapfre La Place, La Clarière, Quatre femmes sur socle. Os inquietantes grupos humanos creados por Giacometti móstranse estáticos, figuras sen contacto unha con outras. Son como estacas verticais chantadas nas súas peañas. Como moito é doado diferenciar unha miga corpos filiformes de muller dos de homes. En ningún caso individualización. Giacometti pretende expresar a realidade de persoas, en xenérico. A verba persoa vén do grego, onde definía a máscara coa que actores de teatro identificaban a esencia de quen representaban. Os corpos filiformes de Giacometti son máscaras?, procuran definir estados de ánimo, actitudes ante a vida? Neses grupos do escultor suízo hai abstracción das anatomías ata a mínima expresión, o que incrementa o sentido de soidade de cada figura (aínda que se vexa rodeada por outras). Desde os tempos de Rodin houbera dúas guerras mundiais, revolucións, bombas atómicas. Giacometti xa practicara a arte cubista, o surrealismo, e a abstracción xurdiu como resposta ás necesidades dos humanos de fuxir das coordenadas espaciais ao uso. Tamén é evidente a influencia das artes antigas sobre as figuras de Giacometti. Vendo calquera destes grupos (igual que moitas outras figuras) evidénciase o hieratismo e a frontalidade das esculturas exipcias, ou mesopotámicas, ou das illas Cícladas. Tratarase, para Giacometti, da súa propia estatuaria sagrada? A rixidez das figuras humanas (reducidas ao mínimo), é propia das novas divindades? Procura Giacometti inventar novos panteóns de deuses humanos?
Tamén no caso de Giacometti a base, a peaña, está moi presente nestes conxuntos escultóricos en bronce. Nalgúns casos a peaña é alta, e nun dos casos, Quatre figurines sur piédestal (1950) os roles están invertidos: as catro figuras mínimas que coroan o grupo pouco sobrepasan dos 10 cms de altura; pero o pedestal ten case 150 cms!!
Rodin—Giacometti. Dos hades literarios e artísticos aos tempos de pandemia.
Coido que os debuxos –xa sexan as figuras “encrequenadas” de Giacometti ou as esaxeradamente substanciais de Rembrandt– non se lamentan da distancia, senón que responden ao chou: AQUÍ. E isto non é arbitrario. Non ten nada que ver cunha pedantería chamada Debuxo. Refírese á estrutura esencial do espírito humano, sin el non habería xeito de recoñecer a distancia. Os debuxos ofrecen hospitalidade a unha compañía invisible que está connosco. (J. Berger. Sobre el dibujo, 2005).
Mes de maio de 2020. O planeta está vivindo tempos que xa se deran por pretéritos; e os países máis ricos –soberbios– cualificaran de medievais e irrepetibles. Tempos de pandemia. Meses de peche social, de negritude cultural. Desde esta perspectiva interior, doméstica, que lectura se pode facer hoxe das creacións destes dous grandes escultores: Rodin—Giacometti? É comprensible que camiñar por entre pezas tan diversas e tan sinceras nestes intres sexa diferente ao que podía ser tan só hai uns meses en que as persoas visitantes miraban as emocións e sensacións reflectidas polos escultores cunha distancia vivencial que hoxe faise difícil de manter. Tanto Giacometti como Rodin expresan nas súas obras a fraxilidade humana: as loitas morais, as eternas preguntas.
Vista desde as salas da Fundación MAPFRE no Paseo de Recoletos (e desde outros ángulos), a pandemia é a metáfora dos tempos. A metáfora que se repite, contra da carreira tecnolóxica que predica a superación de calquera etapa anterior. Pandemias houbo na antigüidade, nos tempos medievais, nos modernos e mais nos contemporáneos. E a Arte sempre respondeu. Nestes tempos de peche, de illamento social xa se comezan a ver as primeiras manifestacións artísticas elaboradas a través de multipantallas que permiten as interaccións de varios individuos. A arte cómpre para vivir. E así aconteceu e acontece. Con anterioridade obras de Brueghel, do Bosco, entre moitos outros, reflectiron os medos, os exorcismos ante as mortes masivas; a democratización social pedida nos versos das danzas da morte; as vanitas barrocas. (¿As vanitas dos irmáns Santilari para a súa exposición Els 7 Pecats Capitals eran as trompetas do Apocalipse anunciando estas realidades?). O filme O Séptimo Sello (1957), de Bergman foi resposta ás bombas atómicas? Tantos filmes e obras literarias á Guerra de Vietnam, etc., etc.
Importante e visionaria exposición Rodin—Giacometti. Rodin conviviu con guerras en terreo europeo, coa chegada a Europa das estampas xaponesas, co medre de imperialismos. Rodin, amigo de impresionistas e escritores como Zola ou Balzac, tocoulle regresar á Idade Media para afondar no inferno literario de Dante as paixóns humanas, a súa crueldade. ¿Que reflexións lle provocaron as lecturas da monumental Comédie Humaine ou os avatares da soga dos Rougon-Macquart?
A Giacometti tocoulle presenciar tantas outras guerras (a historia de Europa é, en boa parte e aínda que non guste, a historia de guerras desmedidas), así como os ataques á arte da Fontaine, de Duchamp, o coñecemento de pezas africanas; a produción industrial masiva. Giacometti viviu unha etapa surrealista, sendo amigo de Breton, Éluard, Miró, entre outros, e coetáneo da literatura de Genet. Jean Genet foi amigo e publicou L’Atelier d’Alberto Giacometti. ¿En que infernos se viu mergullado por mor das valoracións existenciais de La Nausée? ¿Que sensación do absurdo abrangueu a Giacometti, mentres manipulaba o modelado das figuras que se lle ían minguando entre as mans, despois de ler La Peste?
A Pandemia, Metáfora dos Tempos, curva as dimensións e fai posible que nas salas da Fundación MAPFRE estes dous artistas se atopen conectados no espazo e no tempo. E tamén pode facer que esta mostra Rodin—Giacometti queda no imaxinario colectivo como un excelente exemplo do que foron as Magnas Exposicións, esas que posiblemente custará moito volver facer.
EXPOSICIÓN: Rodin—Giacometti
Fundación MAPFRE, Madrid
You might also like
More from Crítica de arte
Irving Penn, a fotografía sen ornamentos | Lito Caramés
A Fundación MOP (A Coruña) ten o acerto de presentar unha mostra antolóxica de todos os traballos do gran fotógrafo …
entre espelhos falsos magritteanos e peugadas in-corpóreas de Bete Gouveia | Luís Serguilha
«entre espelhos falsos magritteanos e peugadas in-corpóreas de Bete Gouveia», por Luís Serguilha