O nome de Carlos Pérez Siquier e o acrónimo AFAL van parellos, e son emblema da renovación da práctica fotográfica en España nos anos 50 e 60. Agora a Fundación MAPFRE organízalle, aos seus lúcidos 90 anos, unha excelente retrospectiva das súas creatividades. Que aconteceu para que a cidade de Almería fose o faro da vangarda fotográfica deste país? Por que Pérez Siquier quixo vivir e traballar sempre na súa cidade?
*
La Chanca, o barrio en branco e negro e mais en cor. El Americano.
Siquier. La Chanca, Almería, 1957
En el ambiente, entre los que nos carteábamos, flotaba el interés por una corriente humanista en fotografía. También me influyó la estética neorrealista en el cine. Los directores italianos habían llevado a cabo una auténtica revolución al presentar en sus películas a la gente del pueblo en su humanidad, en lo que eran. Me di cuenta de que el barrio de La Chanca tenía unas cualidades extraordinarias para hacer ese tipo de fotografía. Me emocionaba cómo vivían su vida cotidiana. (Pérez Siquier. Entrevista feita por Laura Terré, 2019, e incluída no catálogo da exposición).
Carlos Pérez Siquier, traballador de banca na cidade de Almería, aproveitou as fines de semana –mormente os sábados– dos últimos anos da década dos cincuenta e primeiros da dos sesenta para subir ao barrio de La Chanca e retratar a vida das persoas que sobrevivían nas abas do castelo-alcazaba da cidade. A súa chegada era celebrada pola rapazada ao berro de Viene el Americano!, viene el Americano!
Na presentación da exposición Pérez Siquier –a máis grande retrospectiva ata a data feita sobre a obra deste fotógrafo tan fundamental na historia da fotografía en España– que está organizada pola Fundación MAPFRE, o propio fotógrafo comentou que, cando disparaba coa súa pequena cámara a arquitecturas e persoas que se movían polos espazos empinados de La Chanca, nunca tivo planificado acabar por elaborar unha reportaxe. El tiraba fotografías a aquilo que lle interesaba, que o conmovía, que o conminaba ao pulo inmediato de disparar a Contax 50mmm. E fíxoo perante máis dunha década, interesado en reter o tempo nos espazos daquelas casas-covas, da pobreza que se xaxuaba. Movido pola intención humanista pretendida por moitas e moitos retratistas daqueles anos, Pérez Siquier miraba de non ser moralista, e si de relatar aquilo que vía pasar, e a dignidade da pobreza do barrio. As fotografías en branco e negro de La Chanca son debedoras do cine neorrealista italiano; o ollo de Pérez Siquier coincide co de de Sica ou un Passolini. Tamén coincide a serie –no tempo e nas estéticas– coa literatura de posguerra: paralela a obras de Ferlosio, de Cela ou Tiempo de Silencio, de Martín-Santos. Si, nas instantáneas do artífice de AFAL hai silencio de miseria, de privacións, do traballo anónimo. Hai o silencio da represión, afogado a berros.
Pérez Siquier é un fotógrafo austero, frugal. Se se propuxese retratar bodegóns, sairíanlle realidades moi próximas ás que pintou un Sánchez Cotán. Influíulle a terra onde naceu? Nos anos 40, 50, Almería estaba fóra do mapa. Esa frugalidade móstrase no feito de que tira poucas fotos, e aproveita a súa mestría nos encadres para que a fotografía final non precise de retoques nin recortes. Se a foto vale é tal cal a disparou no momento. Cómpre lembrar que, daquela, entre o disparo e a visualización da escena capturada podían pasar días. Contou o fotógrafo de 90 anos -e de prístina lucidez- que a el sempre lle gustou esa espera, esa ilusión por descubrir as imaxes agochadas no carrete de film. Comentou, ao respecto, que hoxe que traballa con cámara dixital nunca mira a pantalla. Quere agardar a estar na casa tranquilamente e ir vendo, na pantalla do computador, os resultados logrados.
Siquier. Niña Blanca, Almería 1957
Carlos Pérez Siquier é un fotógrafo rápido, de disparo áxil. Na mostra Pérez Siquier unha das instantáneas que se pode apreciar, dentro das series dedicadas ao barrio La Chanca, é a que o propio retratista chamou Niña Blanca. Unha fotografía branca, de 1957. No limiar da porta da casa-cova, unha nena de 11 anos, vestida de branco, mira directamente ao fotógrafo (El Americano) escoltada polo negro absoluto das tripas da súa vivenda e os brancos ferintes das paredes exteriores. Esta fotografía é todo un referente das series dedicadas a este barrio pobre. Pois ben, andados os anos unha filla desa Niña Blanca veu ver a Pérez Siquier a pedirlle unha copia da foto, pois a súa nai logo cumpriría 60 anos e queríanlla regalar. A Niña Blanca acabou traballando en Mallorca e casando cun inglés. Non hai moito que se volveron atopar, en Almería, feito que o fotógrafo explica con agrado e emoción.
Logo de retratar aqueles espazos en sábados e coa presenza dos fortes contrastes entre o branco e a negritude, a partir de 1962 –feito pioneiro na fotografía deste país, e en xeral, da fotografía artística executada en calquera xeografía– Pérez Siquier decide fotografar La Chanca en cores. Aquelas cores dos anos 60 complementan as visións anteriores. Non dulcifican as realidades, en todo caso matízanas. Pódese dicir que La Chanca pasa de ser o escenario dun documental de Buñuel a transformarse –vía cores– nunha vila norteafricana.
As fotografías de La Chanca, que acabaron por facer de Pérez Siquier un dos nomes principais da fotografía en España, estiveron moitos anos gardadas e esquecidas. Só algunhas saíran nas páxinas da revista AFAL, ese milagre editorial acontecido entre 1957 e 1963.
Pérez Siquier. Fundación MAPFRE.
¿Y no me preguntas cuál fue mi primera fotografía? Yo siempre contesto que fue cuando salí del vientre de mi madre. Mi primera mirada fue hacia la luz, y me dije “esto del mundo es una maravilla”. Primero fueron los ojos, la palabra la utilicé más tarde. Y, por si acaso fuera a desaparecer, me aseguraba de dejar mi rastro allá por donde pasara. ¿Te gusta esa teoría? (Pérez Siquier. Entrevista feita por Laura Terré, 2019, e incluída no catálogo da exposición).
Carlos Pérez Siquier é un fotógrafo singular. Naceu e viviu e vive en Almería, cidade con alma. Nunca quixo marchar a centros máis grandes, lugares onde previsiblemente se tomaban as decisións. Preferiu a sombra da Alcazaba con vistas ao mar de Alborán. E soubo estar informado do que se cocía polo mundo adiante. Esa condición de outsider coñecedor de tendencias e traballos internacionais faino especial. Hai nesa dualidade certa choscadela á ironía vital: Siquier nun hipoxeo de La Chanca é sabedor do que acontece fóra. Como se sempre soubese o segredo do Mito da Caverna. Pérez Siquier apostou por unha biografía periférica, pero instalada na centralidade estética; na vangarda.
Siquier. La Chanca, Almería (2) 1957
Carlos Pérez Siquier tamén é único porque os seus retratos das realidades cambiantes que pasaron diante dos seus ollos –cando todo o encamiñaba ao tremendismo, a esgrimir a súa cámara coa intención de denuncia social, de magnificar o miserabilismo– é quen de botar man da maxia do obxectivo para buscar a volta irónica a situacións que, de entrada, non parecen ter. Os seus disparos rápidos, teñen a cualidade de dar a volta a unha situación. Neste senso –e máis aló da frugalidade das súas composicións e encadres– Siquier é un fotógrafo barroco. Barroco non pexorativo, creador barroco que busca a verdade no cotiá, nas faces traballadas polos tempos. Sabe botar man do humor (aquel que tamén militaba La Codorniz, la revista más audaz para el lector más inteligente?); sabe perfectamente que é a picaresca no senso máis clásico, a que tantas e tantos empregaban no século XVII para sobrevivir. Siquier é quen de vestir con toda a dignidade o ollar dun neno, e así entrar nese xogo dual tan amado por Velázquez. O fotógrafo domina o sarcasmo para botar man dese fondo surrealista que viaxa por estas xeografías, nalgúns intres guiado por mans tan excelsas como a do Bosco, Goya, ou Buñuel. A este respecto, recoméndase ver a fotografía na que unhas mulleres carrexan, costa arriba, un armario con espello, mentres unha moza mira á cámara sorrindo. É un armario, é un ataúde? Ou aquela outra na que só aparecen telas negras (roupas) a secar no chan de La Chanca, suxeitas por pedras brancas. Que ocultan?, que mostran?
Na presentación da exposición Pérez Siquier, o autor de Niña blanca afirmou que leva sesenta años viendo el mundo. De todos xeitos, se se aceptan as súas verbas, na entrevista de Laura Terré, de que a súa primeira fotografía fíxoa mentres saía do ventre da súa nai, debería rectificar e declarar: llevo 90 años viendo el mundo. Carlos Pérez Siquier, o artista que confirma as posibilidades que permite traballar desde e o local para aprehender o universal. Carlos Pérez Siquier, un mundo de sensacións.
A Fundación MAPFRE, seguindo as súas excelentes programacións de exposicións temporais, presenta agora Pérez Siquier, a máis ampla e completa antolóxica dedicada a este decisivo fotógrafo. As fotografías albergadas agora na Casa Garriga Nogués da rúa Diputació barcelonesa teñen datas tan extremas como 1957, as primeiras, e 2018 –é dicir, onte– as derradeiras. En total, na mostra están colgadas algo máis de 170 instantáneas, que se complementan cunha sección de documentos moi axeitados: exemplares da revista AFAL, cartas e outros textos e publicacións.
Pérez Siquier está comisariada por Carlos Gollonet Carnicero e mais por Carlos Martín García, os dous responsables das seccións de fotografía da Fundación Mapfre. Polo que se ve, nesta ocasión, entre Carlos estivo o xogo. As imaxes proceden dos propios arquivos do fotógrafo, unha serie enteira do Museo Reina Sofía de Madrid, e moitas outras do Centro Pérez Siquier, pertencente á Fundación de Arte Ibáñez Cosentino, sito en Olula del Río.
Como un dos complementos da mostra –e non o menor– a Fundación Mapfre fixo o esforzo de publicar un magnífico catálogo, onde os textos dos comisarios compiten en calidade coa entrevista que Laura Terré lle fixo ao propio Carlos Pérez Siquier o ano pasado, e coa reprodución do texto que Juan Goytisolo dedicou tamén ao barrio de La Chanca. Unha publicación definitiva sobre este mago da instantaneidade que sigue viendo el mundo.
AFAL e a renovación fotográfica
Siquier. La Chanca, Almería, 1965
José María se encargaba de la parte literaria, le daba forma a los amnifiestos y a los textos. Y yo me encargaba de las imágenes. Como era más exigente que él, tenía qu hacer de filtro cuando querían colarnos alguna fotografía; daba la cara, pero para no quedar mal les decía que la revista AFAL se editaba en Barcelona y que era Oriol Maspons el que se encargaba de hacer la selección. (…) Aquí no teníamos ningún apoyo de nadie, y oficialmente menos. Nada de nada de nada. No nos daban ni una peseta (Pérez Siquier. Entrevista feita por Laura Terré, 2019, e incluída no catálogo da exposición).
No ano 1950 en Almería creouse a Agrupación Fotográfica Almeriense (AFAL), unha de tantas asociacións de fotógrafos afeccionados que por aquelas datas ían xurdindo en diferentes vilas do país. Como era de esperar os primeiros anos da agrupación discorreron polos vieiros da fotografía pictorialista, aquela que desde os órganos da ditadura se vía como correcta (No ano 1957 a Siquier non lle aceptan a fotografía Boda en La Chanca no Salón de Vanguardia de la Agrupación Fotográfica de Cataluña, porque só documenta a realidade). En 1955 AFAL ten nova directiva: presidente, José María Artero e Carlos Pérez Siquier, secretario. E, como por arte de maxia, a historia da fotografía española mudou para sempre.
Ao ano seguinte, 1956, aparece o primeiro número da revista AFAL que desde entón albergará nas súas páxinas creacións (literarias, programáticas e fotográficas) das mellores e máis dinámicas persoas dedicadas -profesional e afeccionadamente- á fotografía. De calquera cidade de España chegaban á sede da agrupación AFAL textos e fotografías dos nomes que hoxe forman a gran nómina da fotografía española. Entre outras cámaras famosas publicaron en AFAL Joan Colom, Gabriel Cualladó, Francisco Gómez, Gonzalo Juanes, Ramón Masats, Oriol Maspons, Xavier Miserachs, Francisco Ontañón, Carlos Pérez Siquier, Leopoldo Pomés, Alberto Schommer, Ricard Terré, Francesc Català-Roca, Julio Ubiña. O mellor do momento. Que atractivo tiña a revista AFAL que chamaba a fotógrafos de toda a xeografía? E de fóra de España tamén. Segundo conta o propio Pérez Siquier o éxito estaba no traballo de Artero e mais seu. O fotógrafo comenta que era máis pillabán ca Artero, e que nalgúns casos citaba nomes doutros fotógrafos para pedir fotos ou para argumentar que outras non se publicasen. Estas dúas persoas co seu traballo, desde unha cidade que daquelas mesmo estaba fóra dos mapas, lograron o milagre da renovación da fotografía nun país sumido na longa noite da censura. Aí están agora os números da revista para avaliar colaboracións, innovacións e tamén os artigos-manifestos que publicaba AFAL. Por exemplo a editorial do número 4 da revista: No hay más que una sola fotografía artística que sea tal, (…) la fotografía del tiempo en que vivimos, fotografía de formas de expresión aun vagamente inconcretas, no terminada de definir del todo (…) Esos son lo elementos radicalmente opuestos: la fotografía que quiere vivir imitando malamante la pintura del siglo pasado y la fotografía de nuestro tiempo. (…) AFAL, nosotros, tomamos definitivo partido por la fotografía del tiempo que nos ha tocado vivir.
A cor como ferramenta. Informalismos, La Playa, Trampas para incautos.
P. Siquier. Sen título (Informalismos), 1965
(Almería) Hay en todo eso algo telúrico, una pulsión volcánica. Internarse en esos paisajes es una experiencia única. Hay algo ahí que te da fuerza. Y a la vez te inhibe de la superficialidad de la vida cotidiana de la ciudad de provincias. (…) La demostración de ese poder la tienes en la apuesta que hice por quedarme en almería. No me quedé aquí por resignación, sino por elección. Tuve oportunidades de irme (…) pero aposté por Almería por esa fuerza que me daba el entorno. (Pérez Siquier. Entrevista feita por Laura Terré, 2019, e incluída no catálogo da exposición).
O fotógrafo Pérez Siquier ten dito en varias ocasións que a el nunca lle gustou seguir as modas. O que realmente lle agrada é, en todo caso, inventalas. E iso tamén foi o que fixo coa utilización da fotografía en cor a partir do ano 1962, cando ninguén –nin neste país, nin fóra– empregaba a cor para as fotografías artísticas. A cor, é certo, xa se viña usando na fotografía publicitaria (caso de Leopoldo Pomés, por exemplo), pero fóra dese ámbito profesional as cores eran vistas como inimigas da estética fotográfica.
Pois Siquier no ano 1962 comeza a subir ao barrio de La Chanca cunha cámara Rolleiflex (negativos de 6×6), que produce fotografías cadradas, e con carretes de cor. Realmente as instantáneas en cores que agora consegue nos anos 60 nese barrio tan emblemático para el non desmerecen das anteriores en branco e negro. Iso si, vivirán décadas gardadas en caixóns, igual que lle aconteceu ás anteriores. A precisión nos encadres, o formato cadrado, imprimen ás tomas de La Chanca en cor os aires de vila norteafricana, ao outro lado do mar de Alborán. E segue cos xogos xeométricos, agora enmarcados polas cores das casas-covas, da terra, dos vestidos.
Siquier, Marbella, 1974
No ano 1965 o concello da cidade, por fin, decide facer intervencións urbanísticas nesa aba occidental da alcazaba e comeza as tirar edificacións pobres e degradadas. E Siquier comeza a atopar ao aire libre as paredes interiores e medianeiras que antes conformaban as vivendas que tantas veces vira desde fóra. E comeza a retratar anacos de paredes onde se van identificando as múltiples capas de pintura coa que os habitantes foron encalando os seus cuartos. O resultado é a serie que o fotógrafo titulou Informalismos, pois realmente ten veciñanzas coa arte que o grupo El Paso, e outros, andaban a facer por España, e tantas e tantos creadores facían o mesmo por outras latitudes. As fotografías son espectaculares. As combinacións das cores cos encadres, os volumes coas texturas, crean universos, mapas de complexa interpretación.
A finais dos anos 60 e comezos dos 70 irrompen nas costas almerienses as hordas nórdicas; novas invasións vikingas. As/os turistas. E o fotógrafo que vive o seu tempo non é alleo a estas novas realidades. Abandonará outros escenarios e irá ás praias, aos areais, que é onde se está a transformar a vida e a xeografía tan queridas por el. Entre o ano 1972 e 1980 Siquier dedicarase a ir polas praias a retratar as persoas que tranquilamente toman o sol. Así nace a serie La Playa, tomas onde o fotógrafo se arriscaba bastante. Siquier comentou na presentación da mostra Pérez Siquier que nunca empregou teleobxectivo, o que o obrigaba a chegar a un escaso metro e medio do/da turista para captar o encadre que pretendía. Agora a turistada –ironías do turismo?– dicía: Ahí viene el Español!, e ás veces recibíano tirándolle area para que se fose. Anos atrás en La Chanca chamáballe El Americano!
As fotografías de La Playa exhiben cores moi fortes, saturadas. Oque a Siquier lle atraía, en moitas das tomas, era buscar o xogo de franxas –xa verticais, xa horizontais– orixinadas polas combinacións de areas, carnes e telas, como diferentes relevos dunha paisaxe irreal. Tamén nestas instantáneas está moi presente a ironía, o sarcasmo exhibido ante tantas carnes a cocer no sol almeriense. Incluso a ollada surrealista sobre esa observación tan próxima das carnes ante a eternidade da paisaxe tan coñecida, tan telúrica. Esta serie vén sendo a lóxica continuación da serie anterior de Informalismos.
Siquier. Roquetas de Mar, 1973
E a partir dos anos 80 ata final de século e milenio dedícase tamén a outra serie moi do seu estilo: irónica, lúdica, festiva: Trampas para incautos. Siquier dirixe a cámara a obxectos que acotío pasan desapercibidos por intranscendentes. Esas tomas sobre parasois situados nos automóbiles, sobre reclamos turísticos dos chiringuitos das praias, producen o efecto de irrealidade, dun mundo paralelo coñecido que no que non se repara. Siquier, si. Trátase de verdadeiros Trompe l´oeil, trampas para a mirada. Un xogo colorista, descarado e festeiro.
La Briseña. Estilo tardío?
Winds have no moving emblems here, but scour / A vacant darkness, an untempered light; / No branches bend, never a tortured flower / Shuders rood-weary, on the verge of flight; / Winged future, withered past, no seeds nor leaves / Attest those swift invisible feet: they run / Free though a naked land, whose breast receives / All the fierce ardour of a naked sun. / You have the light for lover. Fortunate Earth! / Conceive the fruit of his divine desire. / But the dry dust is all she brings to birth, / That child of clay by even celestial fire. / Then come, soft rain and tender clouds, abate / This shinning love that has the force of hate. (Aldous Huxley, Soneto a Almería,1929)
E así o fotógrafo tan innovador, tan vangardista, tan rachador coas modas impostas durante a ditadura franquista, chega á actualidade, traballando, disparando as súas cámaras. E pasou á fotografía dixital, sen problemas. Iso si, comenta que nunca mira a pantalla para ver o resultado. Gústalle agora, como lle agradaba hai moitos anos, esperar a estar na casa, tranquilo para ir vendo na pantalla do computador o resultado dos seus disparos do día.
Preto da cidade de Almería, o matrimonio Siquier ten unha pequena casa chamada La Briseña, por estar en lugar aireado, aínda que non a carón do mar. Entre 2015 e 2017 elaborou a serie que leva o nome da casa, La Briseña (aquí pódense ver algunhas das fotografías). Son fotografías mínimas, tomas sobre recunchos dos cuartos, portas, paredes; imaxes que captan anacos de estruturas, pouca cousa. Son fotografías evocadoras, dignas herdeiras de tradicións orientais, de quen é capaz de ver no reducido relevo dunha parede un xardín xaponés, un mandala. Fotografías que pechan, polo de afora, a creatividade, orixinal e punteira, de Carlos Pérez Siquier, e tamén a exposición Pérez Siquier.
Siquier. Marbella, 1985
Moito se leva escrito sobre a existencia, ou non, do chamado Estilo tardío. O primeiro que reflexionou sobre este concepto foi Theodor W. Adorno, cando se refería ás últimas composicións de Beethoven e á simplificación de formas dese período. Logo, quen mirou de estruturar e dar forma a tal maneira de crear foi E. W. Said, atendendo á produción de escritores e músicos. Segundo os teóricos do Estilo tardío tal cousa pode darse nunha etapa final da vida, onde se mesturan a debilidade física, o cansazo e a actitude consciente do artista de que calquera cousa nova que faga pouco ou nada vai aportar á súa traxectoria artística. Esas últimas creacións caracterízanse por apostar por esencialismos e pola simplificación. O Estilo tardío prodúcese (no caso que se produza): nun intre no que o artista, a pesar de ser dono absoluto do seu medio, abandona a comunicación coa orde social establecida da que forma parte e alcanza unha relación contraditoria e alienada con el mesmo (Adorno). Algúns estudosos observan rasgos de Estilo tardío nas derradeiras creacións de Picasso, na queima de lenzos por Miró (con 80 anos) ou nas pinturas negras de Goya.
Carlos Pérez Siquier –como xa se dixo– sempre foi un artista austero nas súas composicións, desde as series dedicadas á La Chanca. Por iso, quizais, sexa difícil aseverar que as instantáneas tan intimistas e mínimas que lle interesou plasmar nos interiores da súa casa, La Briseña, conformen as singularidades do artista que opta por deixar lastre e vivir a sinxeleza, a esencia das pequenas cousas. Será que Siquier, coma os grandes artistas, viaxa aos seus 90 anos polos vieiros das conversas con si propio?
*
EXPOSICIÓN: Pérez Siquier. Fundación MAPFRE. Ata o 17 de maio de 2020
You might also like
More from Crítica de arte
Ana Tomé: Intemporalidade | Inma Doval
Ana Tomé: Intemporalidade. Exposición de fotografía no espazo cultural da libraría Biblos de Betanzos (mes de marzo de 2024) | …
Os folgos da escultura flúen polas veas de June Crespo | Lito Caramés
Estes meses o Museo Guggenheim instala nas súas salas unha importante mostra dos traballos da escultora June Crespo: Vascular. Que …
